Herfstkleuren en tijdreizen

Ali Smith,
Autumn (GB 2016)
Roman, 288 pp.
Nederlandse titel: Herfst


Dit boek had een opening die meteen intrigeerde en een eindzin waardoor ik plotseling (en eindelijk) precies begreep wat de schrijver wilde zeggen. Autumn is geen lineair of chronologisch verhaal. Het werkt als een collage, met schijnbaar ongerelateerde fragmenten uit gesprekken, uit dromen, scènes van nu, scènes van vroeger, stukjes over pop art. Het boek is serieus en het is tegelijkertijd speels - speels in de taal waar Smith zo origineel en virtuoos en vol vreugde mee om gaat, maar ook in de ideeën over tijd, kunst, en zelfs de droef stemmende actualiteit. Pas in de allerlaatste zin kwamen voor mij alle fragmenten écht samen en viel alles zo prachtig op zijn plaats dat ik er ineens heel erg door geraakt werd.

Er is ook (een beetje) een verhaal, namelijk dat van de jonge kunsthistoricus Elisabeth en de 101-jarige Daniel. Het is het najaar van 2016. De Brexit-stemming heeft een paar maanden eerder het land zo verdeeld als het in geen eeuwen is geweest. "It was the worst of times, it was the worst of times. Again. That’s the thing about things. They fall apart, always have, always will, it’s in their nature." Mooie verwijzingen naar A Tale of Two Cities van Dickens en het beroemde boek van Chinua Achebe, maar ze zijn niet bedoeld om aan te geven dat Smith haar klassiekers kent. Ze zijn onderdeel van het web van associaties dat Smith zo mooi bouwt en waarin kunst en literatuur de hoofdrol spelen.

Maar eerst weer even terug naar Elisabeth en Daniel. Elisabeth groeit op met alleen haar lichtzinnige en luchthartige moeder. Dan, als ze op de basisschool zit, komt er een nieuwe buurman, ene Daniel Gluck. Daniel is stokoud en leeftijdsloos. Hij heeft kunstenaars gekend, liedjes geschreven, heel veel gelezen, is geworteld in heel Europa en leert zijn kleine buurmeisje om naar de wereld te kijken door het oog van de creatief begaafden. Hij brengt haar naar de literatuur en naar de beeldende kunst door allerlei gekke gesprekken - niet rechtstreeks, maar door haar verbeelding te stimuleren en haar na te laten denken.

Pauline Boty,
With Love to Jean Paul Belmondo

Of door samen verhalen te bedenken. Bijvoorbeeld, er was eens man met een pistool. Het kind Elisabeth wil daar meteen een andere man met een pistool tegen over zetten. Daniel komt met een man die verkleed is als boom en kijken wat er dan gebeurt. Iemand verkleed als boom? Idioot, maar het beeld komt meerdere keren terug en het wordt een steeds rijker beeld. Beelden en verhalen zijn allebei belangrijk. De pop-art-kunstenares uit de vroege jaren zestig Pauline Boty is belangrijk. Google haar schilderijen als je dit boek leest, neem de beelden in je op en laat ze door je hoofd cirkelen. Associeer, probeer, inspireer, net als Pauline Boty, bijna 60 jaar geleden: "Imagine if pictures in a gallery weren’t just pictures but were actually sort of alive. Imagine if time could be kind of suspended, rather than us be suspended in it. She had no idea sometimes, to be honest, what she was trying to do. To be vital, she supposed."

In het heden, najaar 2016, doemen er steeds meer hekken en barricades op. Er is een komische scène waarin Elisabeth probeert aan een paspoort te komen, maar op kafkaëske tegenwerking stuit. De meent in het dorp waar Elisabeths moeder woont, is plotseling afgesloten met een hek, en nog een hek. In een al even komische scène belandt Elisabeths moeder op het politiebureau vanwege een subversieve actie tegen het hek. En hoe verzet je je tegen hekken en barricades, mentale en ambtelijke? Door de vreugde van schilderijen en boeken, met kleur en verhalen. Door via je verbeelding te reizen in de tijd en je niet in te laten perken door het heden. Want vroeger was het beter en vroeger was het slechter, en het helpt om allebei die dingen te weten.

En de 101-jarige Daniel? Hij ligt in een verzorgingstehuis, te slapen en te dromen. Elisabeth komt hem voorlezen, ook al hoort hij haar misschien niet en wordt hij misschien nooit meer wakker. Maar Daniel heeft haar geleerd over hoop en over levensvreugde, en zie wat er helemaal op het eind, in deze rampzalige herfst van 2016, gebeurt: "The trees are revealing their structures. There’s the catch of fire in the air. All the souls are out marauding. But there are roses, there are still roses. In the damp and the cold, on a bush that looks done, there’s a wide-open rose, still. Look at the colour of it."

PS Aarzel niet om je eigen commentaar toe te voegen. Ik stel het zeer op prijs als mensen de moeite nemen om reacties of aanvullingen te plaatsen. Heb je dit boek besproken op je eigen blog? Dan zou het fijn zijn als je een link bij de reacties plaatst.