Monumentaal

Victor Hugo,
Notre-Dame de Paris (Frankrijk 1831)
Engelstalige geannoteerde uitgave van Oxford World Classics
Roman, 540 pp.


Vandaag is het de eerste zondag na Pasen, ook wel Witte Zondag genoemd of Quasimodo-zondag, naar de eerste woorden van het introïtus dat op die zondag in de rooms-katholieke kerk wordt gezongen: "Quasi modo geniti infantes". Op Quasimodo-zondag in het jaar 1466 wordt in de Notre Dame van Parijs een ernstig mismaakt jongetje van een jaar of vier te vondeling gelegd. Het arme kind is zo lelijk dat iedereen terug deinst bij de blik alleen al, behalve de strenge en wat sinistere aartsdiaken, die het kind meeneemt, adopteert, liefdevol opvoedt en Quasimodo noemt. Het kind ontwikkelt zich tot een jongeman met één oog, een vreselijke bochel en benen van verschillende lengte. Maar hij blijkt oersterk te zijn en de aarstdiaken, Claude Frollo, maakt hem klokkenluider van de Notre Dame. Helaas wordt Quasimodo door de constante nabijheid van de luidende klokken al op zijn zestiende doof en trekt hij zich nog meer terug in zijn eigen wereld, die vrijwel alleen nog maar bestaat uit de kathedraal en haar klokken, die zijn lust en zijn leven zijn.

De Notre Dame in volle glorie, vóór de afschuwelijke brand.

Verwaarlozing
De Nederlandse titel van dit boek is De klokkenluider van de Notre Dame en de meeste Engelse edities zijn getiteld The Hunchback of Notre Dame, alsof Quasimodo de hoofdpersoon is. Maar Hugo noemde zijn boek niet voor niks Notre-Dame de Paris. Zijn eigenlijke hoofdpersoon is namelijk het gebouw, de middeleeuwse kathedraal die er in 1831 beroerd aan toe was vanwege eeuwenlange verwaarlozing, maar die dankzij het boek van Hugo plotseling weer volop aandacht kreeg. Hij verwerkt in zijn roman een prachtig essay over de middeleeuwse bouwkunst, en een tijd later werd de Notre Dame - dankzij dit boek - grondig gerestaureerd en zo bewaard voor het nageslacht. Dat is nog eens een fraai voorbeeld van de invloed die literatuur kan hebben.

Maar als je toch een menselijke hoofdpersoon aan wilt wijzen, dan is dat ongetwijfeld het zestienjarige zigeunermeisje Esmeralda. Zij zet - ongewild - alle plotontwikkelingen in werking en uiteindelijk is zij degene om wie alles (of misschien eerder: iedereen) draait. Esmeralda is opgevoed door zigeuners, woont met vagebonden en bedelaars in een wijk waar uitsluitend de wet van de straat heerst, maar is nog steeds op zoek naar haar echte ouders. Ze treedt samen met een schattig wit geitje op straat op, en is zo mooi, zo lieftallig, zo onschuldig, zo maagdelijk en zo puur dat zelfs de aartsdiaken volledig in haar ban raakt en zijn hoofd verliest.

Hip en modern
Hugo was met dit boek een vernieuwer. Zijn personages bestrijken het hele spectrum van de middeleeuwse maatschappij, van bandeloze bedelaars tot koning Lodewijk XI, iets wat volgens de kenners nog niet eerder was vertoond. Hoewel het verhaal zich uitsluitend in en rondom de Notre Dame afspeelt, is het canvas episch, juist omdat alle lagen van de veertiende-eeuwse bevolking van Parijs aan bod komen: de heersers, de geestelijkheid, de adel, de gewone burgers, de studenten en het rapaille. Hugo's onderwerp, de middeleeuwen, was in 1831 ook behoorlijk modern. Sir Walter Scott had die periode als setting voor literatuur in 1819 populair gemaakt met zijn roman Ivanhoe. Daarmee paste Scott op en top in de stroming die aan het eind van de achttiende eeuw opkwam: de Romantiek, die voor het eerst interesse toonde voor deze tijd. Daarvóór keek men op middeleeuwse kunst neer als barbaars en telde alleen klassieke en neoklassieke kunst. De term 'gotisch' is niet voor niks afkomstig van één van de 'onbeschaafde' stammen die het Romeinse rijk ten val brachten. Het geeft mooi aan waarom men tot het eind van de achttiende eeuw middeleeuwse kerken maar oude troep vond, waar je je eigenlijk een beetje voor moest schamen, want ja, voldeden niet aan het klassieke schoonheidsideaal, ontworpen door onze semi-barbaarse voorouders die nog niet beter wisten.

De roman van Hugo paste dus geweldig in de zeitgeist en het is geen wonder dat hij insloeg als een bom en meteen een bestseller werd. De vele dramatische gebeurtenissen en de memorabele personages zullen daar ook aan bijgedragen hebben. Toch viel het boek als literair werk mij niet helemaal mee. Ja, er komen diverse indrukwekkende passages in voor, vooral als Hugo een stapje achteruit doet en het Parijs van 1482 beschrijft en uitbeeldt. Die scènes zijn heel sterk en zorgen ervoor dat je het boek niet zo snel zult vergeten als je het uit hebt.

Teiltje
Maar er zit ook veel pathos in het verhaal en sommige passages zijn zo melodramatisch en larmoyant dat ik moeite had om door te lezen. Hugo is vooral hopeloos als het op zijn vrouwelijke personages aankomt. Esmeralda is letterlijk teveel van het goede: én oogverblindend mooi en verleidelijk, én een toonbeeld van puurheid en deugdzaamheid, helemaal de geïdealiseerde vrouw uit de negentiende eeuw, amper een wezen van vlees en bloed. Geen wonder dat de poëet en filosoof Gringoire (één van de bijfiguren) haar witte geitje leuker vindt. Maar nog erger is zuster Gudule, de kluizenares die zich heeft laten inmetselen omdat ze ooit haar kindje heeft verloren, en nu handenwringend en luid jammerend of juist katatonisch naar een babyschoentje starend haar dagen slijt. Breng die twee samen en je hebt acuut een teiltje nodig. En ik ben toch heel wat negentiende-eeuws sentiment gewend, dankzij de stapels romans die ik uit die tijd voor mijn studie (en daarbuiten) heb gelezen. Ik heb ook wel geleerd om romans uit die tijd niet teveel door een moderne lens te bekijken. Meestal lukt dat prima, maar deze roman was me hier en daar toch te veel.

De verfilming uit 1957, met de
veel te wulpse, dertigjarige
Gina Lollobrigida als de maagdelijke
zestienjarige Esmeralda.

Hollywood
Ben ik te streng? Misschien wel. En ik ben zeker blij dat ik deze monumentale roman nu eindelijk heb gelezen, want hij heeft veel te bieden wat wel de moeite waard is, ook qua thematiek en karakterisering. Je zou daar een hele mooie boom over op kunnen zetten. Vooral aartsdeken Clauda Frollo is een fascinerende figuur. Maar de romans die ik van andere Franse negentiende-eeuwers las, zoals Balzac, Dumas, Stendhal en Zola spraken mij veel meer aan. Die boeken zijn nog steeds ijzersterk, terwijl het pathos en het melodrama in Notre-Dame de Paris inmiddels toch wel behoorlijk gedateerd aandoen.

O ja, en wie denkt het verhaal te kennen van één van de talloze verfilmingen en het dus niet meer nodig vindt het boek te lezen: ten eerste zijn de acteurs die Quasimodo en Esmeralda spelen meestal twee keer zo oud als de personages in het boek, wat ze alleen daarom al anders maakt dan in het boek, maar ten tweede heeft elke verfilming een volkomen ander eind dan het boek. Nou is het einde van Hugo's verhaal inderdaad niet zo Hollywood-fähig, dus dat is wel begrijpelijk. Een film maken kost veel geld en dus moet het einde natuurlijk wel commercieel verantwoord zijn - maar een andere afloop van het verhaal geeft er ook een hele andere smaak aan en het verandert Hugo's visie op zijn hoofdpersonen. Dus misschien toch het boek maar eens lezen? Ik ben wel benieuwd naar de ervaring van anderen.

PS Aarzel niet om je eigen commentaar toe te voegen. Ik stel het zeer op prijs als mensen de moeite nemen om reacties of aanvullingen te plaatsen. Heb je dit boek besproken op je eigen blog? Dan zou het fijn zijn als je een link bij de reacties plaatst.