To be or not to be

Erik Rozing,
Het beste voor iedereen (Nederland 2019)
Roman, 348 pp.


Jacqueline (in bloggersland beter bekend als Theetante) is één van de origineelste bloggers die ik ken. Haar sprankelende stukjes zijn altijd een genot om te lezen en inspirerend bovendien, zoals een tijdje geleden maar weer bleek, toen ze schreef over Het beste voor iedereen. Het was niet alleen een bespreking, maar ook een analyse van de structuur, of preciezer: van de volgorde waarin en het gezichtspunt van waaruit het verhaal gepresenteerd wordt.

Dat verhaal is het verhaal van Stella, een jonge borderlinepatiënte met een traumatische jeugd die er van overtuigd is dat ze nooit meer beter zal worden en er voor gekozen heeft een eind aan haar leven te maken. Haar laatste weken worden vastgelegd door filmmaakster Milou die zelf ook de nodige jeugdtrauma's heeft om mee af te rekenen. De chronologie springt voortdurend in het rond, maar ook weer niet volstrekt willekeurig, als je er van een afstandje naar kijkt. Uit de eerste zinnen kun je als goede verstaander al opmaken dat haar zelfmoord succesvol is geweest. Haar voormalige psychiater is aan het woord ("Ik geloof niet dat ik iemand uitleg verschuldigd ben. Nee. Ik hoef me tegen niemand te verantwoorden en hoef me nergens voor te verontschuldigen.") en voelt zich duidelijk schuldig. Het zal dus in dit boek niet gaan om de vraag of het Stella deze maal wel zal lukken, maar om hoe het zover gekomen is, om het waarom. Dat waarom wordt geleidelijk uit de doeken gedaan, in korte flashbacks, die zorgvuldig opgebouwd steeds iets meer onthullen over Stella's jeugd.

Ingenieus
Jacqueline had een ingenieus schema van de structuur van dit boek gemaakt (hiernaast) en daagde haar lezers uit om daarmee aan de slag te gaan. Als extra prikkel verlootte ze het boek onder de mensen die een reactie achterlieten. Tot mijn verrassing won ik de roman en kreeg ik hem thuis gestuurd, compleet met schema. Op dat moment was ik te vermoeid om er mee aan de slag te gaan, maar onlangs heb ik het boek toch gelezen - met een speciale blik, dankzij de uitdaging van Jacqueline.

Als je goed kijkt naar het schema zie je al meteen dat de chronologische volgorde volledig is losgelaten: het eerste hoofdstuk geeft een gebeurtenis vrijwel aan het eind van het verhaal weer, en Stella's leven en de weken in de aanloop naar haar zelf-euthanasie (zoals ze het zelf noemt) zijn geheel en al door elkaar geschud. En daar blijft het niet bij.

Verwarring
Met het vertelperspectief is ook bewust flink geschud. Vaak wordt het verhaal vanuit de derde persoon verteld, met de focus op Stella. Maar ook worden sommige hoofdstukken door haar voormalige psychiater verteld, die verwarrend genoeg Erik Rozing heet en naast zijn werk als psychiater schrijver is. Weer andere hoofdstukken zijn door Stella verteld, soms als therapie, waarbij ze de opdracht heeft een ander einde te schrijven aan de traumatische gebeurtenissen uit haar jeugd. En om het nog verwarrender te maken zijn er de (autobiografische?) korte verhalen die haar (fictieve) psychiater Erik Rozing op internet heeft gezet over een psychiater genaamd Edgar, wat ook de naam is van de hoofdpersoon uit de debuutroman van de (niet-fictieve) schrijver/psychiater Erik Rozing.

Het resultaat is een spiegelpaleis, waarin je lang niet altijd weet wat echt is en wat niet. Want Stella is niet alleen ernstig getroebleerde patiënte, ze is ook een bijzonder slimme jonge vrouw met een zwartgallig gevoel voor humor, die het niet kan laten de mensen om haar heen te manipuleren. Is alles wat zij vertelt inderdaad zo gebeurd? Hoever kun je haar vertrouwen? Daarmee wordt goed de verwarring weergegeven, waarin niet alleen Stella's geest en leven al jaren verkeren, maar ook die van filmmaakster Milou en psychiater Erik. De schrijver wil volgens mij met behulp van deze structuur vooral de machteloos makende complexiteit en ongrijpbaarheid laten zien van hoe Stella uiteindelijk tot haar beslissing komt om er een punt achter te zetten.

Integer
Spannend is het boek daarmee niet. Je weet al vanaf het begin dat Stella geslaagd is in haar voornemen, dus van enige suspense ("gaat ze er deze keer écht een einde aan maken, of kan iemand haar nog redden?") is geen sprake. Ergens is dat jammer, want het vermindert de betrokkenheid bij het boek en de begaanheid met Stella aanzienlijk. Het is sowieso niet altijd even gemakkelijk om met Stella mee te leven, omdat ze zo manipulatief is en je nooit helemaal zeker weet of ze waarheid vertelt. Toch wekt haar verhaal uiteindelijk vooral mededogen en medelijden op. Daarmee is Het beste voor iedereen een integer vertelde roman die zeker lof verdient.

Meeslepend?
Toch schoot deze roman voor mij in één belangrijk opzicht tekort. En dat is de taal. Het proza is op zich niet slecht; het leest vlot weg, het doet hier en daar meer en minder geslaagde pogingen om literair te zijn, de dialogen lopen prima. Dat is meer dan voldoende voor een roman waar het alleen om de plot draait, maar het probleem is dat het daar nu juist nadrukkelijk niet om draait. Voor een ambitieus en moeilijk onderwerp als dit is wat mij betreft meer vereist: proza dat vonkt, proza dat de complexiteit ondersteunt, proza dat de hoofdpersoon onweerstaanbaar intrigerend maakt, proza dat de lezer subtiel en toch meedogenloos meesleept. En ik werd niet meegesleept. Ik raakte maar niet  geïntrigeerd en uiteindelijk werd ik niet warm of koud van dit boek. Aan de andere kant: het is overal goed ontvangen en wordt door andere bloggers enthousiast besproken. Mijn eindoordeel is dus ook niet meer dan de subjectieve mening van één lezer.

Win dit boek!
Nu ben je hopelijk toch wel nieuwsgierig geworden. En dat is precies de bedoeling, want ik kreeg het boek van Jacqueline met daarin door haar de opdracht "Spread the booklove!" gestempeld. Dat doe ik vanzelfsprekend graag. Laat dus een reactie op deze bespreking achter, of stuur me een mail via mijn contactpagina, als je dat liever doet, en over een week verloot ik dan dit boek onder de belangstellenden. Iedereen mag mee doen. Je hoeft niet eens eigen blog te hebben; ik hoef alleen maar tezijnertijd te horen wat je ervan vond.

PS Aarzel niet om je eigen commentaar toe te voegen. Ik stel het zeer op prijs als mensen de moeite nemen om reacties of aanvullingen te plaatsen. Heb je dit boek besproken op je eigen blog? Dan zou het fijn zijn als je een link bij de reacties plaatst.