Als de actualiteit net zo absurd is als de satire

Ian McEwan,
The Cockroach (GB 2019)
Novelle, 112 pp.
Niet in het Nederlands vertaald


Eén van de recensies van dit boekje in The Guardian begon met een leuke observatie over satires in de Engelse literatuur. Zoals ik me nog kan herinneren van mijn studie Engels, toen ik een specialisatie over de achttiende eeuw deed, kwam het genre juist in die periode tot grote bloei. Eén van de eerste stukken die we tijdens dat seminar lazen, was het essay A Modest Proposal (1729) van de Ier Jonathan Swift (inderdaad, die van Gulliver's Travels). Swift kwam daarin met een even briljante als simpele oplossing voor de hongersnood in Ierland: Ieren hebben teveel kinderen, ze kunnen al die kinderen niet voeden, dus waarom gebruiken ze de kinderen niet als voedsel. "A young healthy child well nursed, is, at a year old, a most delicious nourishing and wholesome food, whether stewed, roasted, baked, or boiled; and I make no doubt that it will equally serve in a fricassee, or a ragout." Dit is satire van de zwartste en hardste soort, die met een bewust schokeffect de aandacht wilde vestigen op de harteloze houding van de Engelse aristocraten jegens de Ierse bevolking die ze schaamteloos uitpersten. Swift voerde die houding tot het uiterste door in zijn essay en had meteen de aandacht. De aangevallen aristocraten waren furieus. Er kwam uiteraard geen einde aan de uitbuiting, maar het essay had wel veel invloed en het is nog steeds beroemd.

Onbekommerd schaamteloos
De satire van McEwan in The Cockroach is duidelijk van een andere orde.Zoals de (Ierse) recensent in de bespreking waarnaar ik verwijs terecht stelt, wilde Swift met zijn satires dat mensen zich gingen schamen voor de misstanden waar ze deel aan hadden, maar heeft dat in de huidige tijd geen enkele zin. Machthebbers als Donald Trump en Boris Johnson kennen geen enkele schaamte. Ze liegen en bedriegen er onbekommerd op los. Allemaal geoorloofd zolang ze hun zin maar krijgen. De Brexit-satire van McEwan is dus eigenlijk alleen bedoeld om mede-tegenstanders van dit project te troosten en even te laten lachen om een politieke situatie die inmiddels zo absurd is, dat het vrijwel onmogelijk is om er nog een fatsoenlijke parodie of satire over te schrijven.

Die Verwandlung
De ambities van The Cockroach reiken dus niet erg hoog. Gelukkig zitten er hier en daar wel leuke vondsten in. De eerste zin is meteen de sterkste: “That morning, Jim Sams, clever but by no means profound, woke from uneasy dreams to find himself transformed into a gigantic creature.” Kafka! Maar in plaats van de ongelukkige Gregor Samsa die op een ochtend wakker wordt en ontdekt dat hij in een reusachtig insect is veranderd, hebben we hier een kakkerlak, die ontwaakt in het bed van Downing Street 10 en ontdekt dat hij in een mens is veranderd, om precies te zijn in de minister-president van het Verenigd Koninkrijk. Zijn taak, zo ontdekt hij (nadat hij enigszins gewend is om op slechts twee benen te lopen en aan het weerzinwekkende roze orgaan in zijn mond) is om er een nieuw economisch systeem door te drukken dat hij zelf bedacht heeft. Onder 'Reversionalism' moeten mensen betalen om te werken, en daardoor wordt het voor de overheid dus enorm lucratief om tienduizenden nieuwe agenten, leerkrachten en verpleegkundigen aan te nemen - waarna het Verenigd Koninkrijk meteen zal transformeren in de hemel op aarde. Geen wonder dat een meerderheid van het volk voor stemde...

De poëzie van het twitteren
Heel erg spannend is de satire niet (hoewel een Brexit-aanhanger op Amazon vond dat dit een schadelijk boekje was, dat verboden moest verboden omdat het politici met kakkerlakken vergelijkt) en tot nieuwe inzichten leidt het al helemaal niet. Het aardigste vond ik de manier waarop McEwan de populistische trucjes bloot legt waar dit soort politici zich zo sluw van bedient, en hoe de PM de kunst van de tweet afkijkt van de president van de Verenigde Staten: als er een ongeluk is met een Brits vissersschip en een Frans fregat, dat erom schreeuwt om uitgemolken te worden tot een nationale ramp waar de Fransen de schuld van kunnen krijgen, maakt de PM voor het eerst een Twitter-account aan.

His first attempt was feebly derivative. ‘Larousse is just a loser, and in my view the least effective French President in living memory.’ In my view – as if there were others. Limp. And no calling it back.
The following day the American president was awake early to head the debate from his bed and demonstrate how it was done. ‘Tiny Sylvie Larousse sinking English ships. BAD!’ It was poetry, smoothly combining density of meaning with fleet-footed liberation from detail. Larousse was emasculated, then diminished with a taunt that, true or not (his name was Sylvain, he was five foot nine), must forever be his badge; the fisherman’s boat became a ship, the ship became ships; no tedious mention of the dead. The final judgement was childlike and pure, memorable and monosyllabically correct. And the parting flourish of those caps, that laconic exclamation mark! From the land of the free, here was a lesson in imaginative freedom.

The Cockroach is een aardig tussendoortje, dat leuk is omdat McEwan zo moeiteloos goed schrijft. Je hebt het in een middag uit, maar ik verwacht geen moment dat er - zoals in het geval van Swifts essay - over driehonderd jaar nog steeds over geschreven zal worden. Ik heb zelfs het zeer sterke vermoeden dat het dan al heel erg lang vergeten zal zijn. Maar dat is niet erg. Tussendoortjes mogen er ook wezen en zijn op zijn tijd best lekker.

PS Aarzel niet om je eigen commentaar toe te voegen. Ik stel het zeer op prijs als mensen de moeite nemen om reacties of aanvullingen te plaatsen. Heb je dit boek besproken op je eigen blog? Dan zou het fijn zijn als je een link bij de reacties plaatst.