Verlangens op doek

Susan Vreeland,
Girl in Hyacinth Blue (VS 1999)
Fictie, 242 pp.
Nederlandse titel: Meisje in hyacintblauw


Een Amerikaanse tekenleraar is nogal verbaasd als hij op een dag bij een eenzelvige en teruggetrokken collega thuis wordt uitgenodigd, want de man heeft nog nooit een andere docent in zijn huis gelaten. Even later komt de aap uit de mouw: de wiskundeleraar wil hem een schilderij laten zien. Het schilderij hangt in een afgesloten kamer; het is een portret van een meisje in blauw, op het eerste gezicht zeventiende-eeuws, en het is duidelijk dat het voor de eenzame wiskundeleraar veel betekent. Dan komt er nog een aap uit de mouw: volgens de docent is het een verloren Vermeer. Hij heeft echter geen papieren om dat te bewijzen en als de tekenleraar informeert hoe hij aan het schilderij is gekomen, wordt hij ontwijkend en klapt hij dicht. De tekenleraar vermoedt dat het een goede vervalsing is en heeft - gezien de Duitse achternaam van zijn collega - ook wel een idee hoe de man er aan is gekomen en waarom hij daar zo stiekem over doet.

Gewone mensen
Girl in Hyacinth Blue volgt (met horten en stoten) het spoor terug, maar is geen mysterie of een kunstdetective. Het is ook niet echt een roman, eerder een verzameling losse verhalen, met als rode draad het schilderij van het meisje in het blauw en als thema wat kunst voor verschillende mensen betekent. Ik lees niet zo vaak verhalenbundels, maar nu ik dit boek heb gelezen en (weer) heb gemerkt hoe goed korte verhalen kunnen zijn en hoe ik van deze heb genoten, moet ik toch eens wat vaker een bundel ter hand pakken. Toch, al hoe mooi deze verhalen op zichzelf ook zijn, het zijn de rode draad en de gemeenschappelijke thematiek die er de bijzondere diepte aan geven. Het openingsverhaal is het minst sterke; het is een tikje onhandig opgebouwd uit eerst een ik-verhaal verteld door de tekenleraar en dan - vanuit de derde persoon - het verhaal van zijn wiskundecollega. Wel meteen al mooi en boeiend is hoe Vreeland de fascinatie laat zien die kunst en schoonheid kunnen uitoefenen op hele gewone mensen. En zoals we al hadden verwacht is de wiskundeleraar de zoon van een nazi-officier die het schilderij van Amsterdamse Joden heeft gestolen.

Momentopnames
Zodra we oversteken naar Nederland en in het verleden teruggaan, worden de verhalen heel erg goed. Vreeland geeft steeds fragmenten uit de levens van hier en daar een aantal van de bezitters van het schilderij: van een Joodse familie in het begin van de oorlog die zich zorgen begint te maken, naar een negentiende-eeuws echtpaar waarvan de man het schilderij ooit heeft gekocht omdat het meisje hem aan zijn eerste liefde deed denken, naar een chique Française die in de Franse tijd in Den Haag is neergepoot, dan - tot mijn aangename verrassing - naar het Groningse platteland tijdens de Kerstvloed van 1717 en tot slot naar Delft in de zeventiende eeuw, en naar het meisje in het blauw. Het zijn voor het merendeel geen verhalen met een afgerond plot, maar tedere en liefdevol geschreven momentopnames van bijvoorbeeld een huwelijk in crisis of een gezin in geldnood.

Verlangens
De verhalen geven tevens mooie inkijkjes in de Nederlandse geschiedenis. Hoewel het duidelijk is dat Vreeland (die trouwens kunsthistoricus was) grondig achtergrondonderzoek heeft gedaan, ligt die historische kennis er nooit heel dik bovenop. De mensen en hun verlangens, die geprojecteerd worden op het schilderij, staan altijd centraal. De Joodse Hannah uit het tweede verhaal ziet in de leeftijdsgenote op het schilderij haar verlangen om te ontsnappen aan een conventioneel bestaan als moeder en echtgenote. "Her face told her she probably wanted something so deep or so remote that she never dared breathe it but was thinking about it there by the window. And not only wanted. She was capable of doing some great wild loving thing. Yes, oh yes." De lezer weet schrijnend genoeg al wat Hannah's lot zal zijn, en Vreeland is goed genoeg om dat ook inderdaad aan de lezer over te laten en nergens te laten zien wat dat lot is.

Kostbare pootaardappelen
Mijn favoriet is het verhaal van Saskia, een eenvoudige boerendochter met twee kleine kinderen in een gehucht in de buurt van Appingedam, die in 1717 midden in het overstromingsgebied woont. De begane grond is onbewoonbaar, en dus is de koe de trap op gezeuld en woont het gezin nu op de eerste verdieping. Saskia houdt de boel draaiende, terwijl haar man als een bezetene aan de dijken werkt. Daags na de overstroming legt er een roeiboot aan aan haar raam en krijgt ze van een onbekende man een baby en een pakketje aangereikt, met de aansporing om goed voor het kind te zorgen en het pakket te verkopen. Het pakket blijkt een schilderij te zijn, zo mooi dat Saskia het niet over haar hart kan verkrijgen om het van de hand te doen, zelfs al is het geld hard nodig. Het is het enige beetje schoonheid dat ze in haar leven heeft. Daar wil ze zelfs de kostbare pootaardappelen van haar man voor opofferen.

Echo's
Vreeland verbindt haar verhalen ook met kleine subtiele hints. Zo komt Saskia oorspronkelijk van een boerderij in Westerbork, ziet de dure Française uit haar koets met dédain hoe die boerse Hollanders op platte aardappelvelden ploeteren, en werkt de hoofdpersoon uit het laatnegentiende-eeuwse verhaal aan het droogleggen van de Haarlemmermeer. Het zijn onnadrukkelijke echo's die je alleen hoort als je goed oplet, maar die het plezier in de verhalen nog eens extra verhogen. Helemaal aan het eind kijkt het meisje uit het schilderij als volwassen vrouw terug op het portret, dat ze dan al jaren uit het oog was verloren:

No, she wasn’t beautiful, she owned, but there was a simplicity in her young face that she knew the years had eroded, a stilled longing in the forward lean of her body, a wishing in the intensity of her eyes. The painting showed she did not yet know that lives end abruptly, that much of living is repetition and separation, that buttons forever need re-sewing no matter how ferociously one works the thread, that nice things almost happen.

En zo zien we weer dat Kunst niet slechts een mooi plaatje is, maar het leven zelf.
__________________________________________

Jacqueline van Theetante in Boekenland las dit boek ook nog niet zo lang gelezen en besprak het hier.

PS Aarzel niet om je eigen commentaar toe te voegen. Ik stel het zeer op prijs als mensen de moeite nemen om reacties of aanvullingen te plaatsen. Heb je dit boek besproken op je eigen blog? Dan zou het fijn zijn als je een link bij de reacties plaatst.