Kill the buddha!

Yukio Mishima
The Temple of the Golden Pavillion (Japan 1956)
Roman, 288 pp.
Vertaald uit het Japans door Ivan Morrs
Nederlandse titel: Het gouden paviljoen
Oorspronkelijke titel: Kinkakuji


Er zijn meer dan 1600 tempels in de Japanse stad Kioto. Ik heb er een paar bezocht en ze waren allemaal adembenemend mooi, gelegen in beeldschone tuinen, die een integraal onderdeel van de architectuur vormen. Maar de beroemdste en misschien ook wel de allermooiste is de Kinkakuji, meer dan 600 jaar geleden gebouwd als villa voor een machtig heerschap en na zijn dood getransformeerd tot Zen-tempel. Wonder boven wonder overleefde deze tempel de bombardementen van de Tweede Wereldoorlog, tot er in 1950 iets vreselijks gebeurde: een gestoorde monnik stak het gebouw in brand, waardoor er niets meer van over bleef. Gelukkig is de tempel daarna weer opnieuw opgebouwd, compleet met bladgoud aan de buitenkant, waardoor hij bijna iets onwerkelijks heeft. Die onwerkelijke schoonheid tekende in 1950 ook het doodvonnis van de tempel: de monnik die hem afbrandde, verklaarde dat hij - omdat hij zich uitgestoten voelde door zijn lelijkheid - de schoonheid van de tempel niet kon verdragen en daardoor niet anders kon dan hem vernietigen.

Yukio Mishima (één van de meest gevierde Japanse schrijvers van de vorige eeuw, en zelf ook niet bepaald gespeend van neuroses en obsessies) gebruikte dit verhaal voor zijn boek The Temple of the Golden Pavilion, dat één van de beroemdste romans in de Japanse literatuur zou worden. Het is een fascinerend en complex verhaal, maar ook verontrustend en raadselachtig. Waarom? Dat ga ik proberen hier uit te leggen. 

Het gouden paviljoen, op het tempelcomplex van de Kinkaku-ji in Kioto (eigen foto, mei 2019)

Eeuwige schoonheid
The Temple of the Golden Pavilion is een zeer complex boek. Niet vanwege de structuur. Het is eigenlijk gewoon een chronologisch verhaal, verteld in de eerste persoon enkelvoud door de monnik Mizoguchi (een gefictionaliseerde versie van de echte brandstichter). Het is complex vanwege de psychologie en de ideeën die er in uitgedrukt worden - maar die psychologie en die ideeën maken het tegelijkertijd zo fascinerend.

Mizoguchi is de zoon van een arme priester met een zwakke gezondheid. Hij kan geen aansluiting bij leeftijdsgenoten vinden, omdat hij vreselijk stottert, en voert daarnaast zijn lelijkheid aan als reden voor zijn isolement. Mooie meisjes lachen hem uit. Als Mizugochi de Gouden Tempel voor het eerst ziet als opgroeiende jongen, is hij diep teleurgesteld, vooral omdat zijn vader er zo hoog van op gaf. Maar als hij weer teruggaat naar huis en er afstand ontstaat, groeit ook de schoonheid van de Tempel en als hij er op zijn zeventiende gaat wonen als acoliet, is het proces waarmee de Tempel van een gebouw in een idee verandert al begonnen. De Tempel belichaamt verschillende dingen in verschillende fases van zijn leven en soms ook dingen die elkaar tegenspreken. De Tempel is niet alleen schoonheid, maar ook eeuwigheid, als het gebouw tegen Mizoguchi's verwachting in de Amerikaanse bombardementen overleeft.

Maar het is tegelijkertijd de representant van alles wat de onaantrekkelijke Mizoguchi niet is en waardoor hij zich buitengesloten voelt. Het vertegenwoordigt ook de geesteswereld, en maakt Mizoguchi impotent als hij voor het eerst probeert een meisje te verleiden. Mizoguchi's houding tegenover de Tempel is weinig logisch, maar vooral een spiegeling van zijn verwarde geestelijke leven.

Moreel vacuüm
Dat komt ook omdat hij onvoldoende morele leiding krijgt van zowel zijn zwakke vader als van de Overste van de tempel. Mizoguchi veracht de Overste om zijn hypocriete levensstijl, net zoals hij zijn moeder veracht, wier overspel mede debet is aan zijn verwrongen kijk op seks. Het vrouwelijke vertegenwoordigt in dit boek het lichamelijke en het materialisme, het mannelijke het geestelijke en het ideale (dat is niet uniek; D.H. Lawrence hield er dezelfde kijk op na). Hij verlangt naar allebei, maar kan ze geen van beide hebben.

In het morele vacuüm dat zijn opvoeders achterlaten, komt hij sterk onder invloed te staan van een mede-student op de universiteit, een jongeman met twee klompvoeten die met zijn nihilistische levenshouding een slechte invloed uitoefent op Mizoguchi. Deze Kashiwagi gebruikt zijn mismaaktheid zonder enige scrupules om medelijden bij vrouwen op te wekken en ze zo het bed in te krijgen, en ze af te danken als hij niet meer geïnteresseerd is. Mizoguchi is niet bepaald een sympathiek personage, maar Kashiwagi is dat nog veel minder. Doordat Mizoguchi niet in staat is om op dezelfde achteloze manier van met vrouwen om te gaan, krijgen we toch een beetje sympathie voor hem.

Erotiek en de theeceremonie
Die sympathie had hij eerder al verspeeld in een verontrustende scène, waarin een Amerikaanse militair samen met een prostituee de tempel bezoekt. De militair is dronken, en als representant van de bezettingsmacht intimiderend, en dwingt Mizoguchi (tenminste, zo ervaart hij het zelf) om de vrouw in de buik te schoppen, waar Mizoguchi stiekem een kick van krijgt. Later blijkt dat de vrouw zwanger was en hierdoor een miskraam heeft gekregen.

Een militair en een zwangere vrouw spelen ook een belangrijke rol in een eerdere scène, één van de sleutelscènes van het boek. De jonge Mizoguchi bespiedt in de oorlog een Japanse officier die afscheid neemt van zijn vrouw, die voor hem de theeceremonie uitvoert. Plotseling ontbloot ze haar borst en haalt er melk uit die ze rechtstreeks in de theekopjes spuit. Het ritueel van de theeceremonie wordt daardoor mysterieus en erotisch, en de manier waarop Mishima de scène beschrijft is  hypnotiserend.

Na de oorlog komt Mizoguchi er achter dat de vrouw op dat moment net haar baby had verloren en dat even later ook haar man zou sneuvelen. Mizoguchi is altijd gefascineerd gebleven door deze vrouw, totdat hij er achter komt dat ze één van de vele ex-geliefdes van Kashiwagi is. Vanaf dat moment is ze voor hem besmet door Kashiwagi's mismaaktheid. Ze is één van de voorbeeld van Mizoguchi's verwarde en verwrongen houding ten aanzien van vrouwen, die een extra vreemde dimensie krijgt doordat de twee studenten haar bespreken terwijl ze bezig zijn met een kunstig, verfijnd en spiritueel bloemstuk. Dood, seks en schoonheid - Mishima verbindt ze steeds weer op bijna hallucinerende wijze.

Raadsels die er niet zijn om op te lossen
Schoonheid en zuiverheid zijn een last voor Mizoguchi waar hij zwaar onder gebukt gaat, op een manier die voor de meeste mensen waarschijnlijk moeilijk te volgen is. De enige manier om dit meesterwerk dan ook te lezen, is onder opschorting van elk oordeel en met een zo groot mogelijke ontvankelijkheid voor het andere en voor het vreemde.

Het Zen Boeddhisme speelt een niet onbelangrijke rol, met koans en raadselachtige anekdotes die bedoeld zijn om de ander aan het denken te zetten, niet om ze op te lossen. Een koan die meerdere keren voorkomt en dus van groot belang is voor het boek is die van de Chinese zenmeester Linji Yixuan: "If you meet the Buddha on the road, kill the Buddha!" Dit is de koan die Mizoguchi door het hoofd spookt als hij helemaal aan het eind naar de brandende tempel kijkt. En de betekenis daarvan? Wat denk jij?

PS Aarzel niet om je eigen commentaar toe te voegen. Ik stel het zeer op prijs als mensen de moeite nemen om reacties of aanvullingen te plaatsen. Heb je dit boek besproken op je eigen blog? Dan zou het fijn zijn als je een link bij de reacties plaatst.