Cultuurschok

Elizabeth Gaskell,

North and South (GB 1854-55)

Roman, 509 pp.

Nederlandse titel: Noord en zuid

Herlezing

Arbeidsonrust en stakingen in een katoenfabriek, religieuze gewetensnood bij een plattelandsdominee, een gewelddadige dood langs het spoor, een broer die het land niet meer in kan vanwege muiterij én niet te vergeten: Romantiek! North and South heeft het allemaal. Deze samenvatting klinkt misschien wat sensationeel, maar dat is deze roman nou juist niet. Ik las hem lang geleden voor mijn studie en was er destijds aangenaam door verrast. Het is niet zo'n enorm bekende titel, alhoewel de BBC er begin deze eeuw een uitstekende serie van maakte, die mij nog goed op het netvlies staat. Maar de roman zelf was nogal weggezakt. Zou hij mij bij een herlezing nog steeds bevallen? Ik was heel benieuwd toen ik er onlangs weer aan begon. Maar eerst even een introductie op het verhaal.

Volkomen verschillende werelden
Margaret Hale is een bevoorrechte jonge vrouw. Ze heeft tijdens haar  puberteit bij haar rijke tante in Londen gewoond om haar nichtje gezelschap te houden en is gewend aan uitjes en dineetjes en meer van dat soort luxe. Maar nu gaat het nichtje trouwen en keert Margaret weer terug naar haar ouders in een idyllisch dorpje in The New Forest. Margaret houd hartstochtelijk van de bossen en van de pastorie van haar vader, dus ze gaat met plezier weer terug. Maar de idylle duurt niet lang, want haar vader komt in gewetensnood vanwege een leerstelling uit de Anglicaanse kerk en geeft zijn positie op. Gelukkig kan hij een baan als privéleraar in een grote industriestad krijgen. Veel van de fabrikanten die het daar gemaakt hebben, willen graag kennis opdoen die niet alleen maar nuttig is voor hun werk. En dus verkast de familie Hale met veel pijn in het hart naar de stad Milton (gemodelleerd naar Manchester, waar Gaskell lange tijd woonde). Daar komen ze terecht in een volkomen andere wereld en krijgen ze een cultuurschok van je welste.

Geen watje
Stel je een industriestad in de Victoriaanse tijd voor. De fabrieken draaiden op steenkool, dus de luchtkwaliteit was abominabel en de zon was vaak amper te zien. De machines maakten een hels kabaal en de arbeiders waren gehuisvest in goedkope, onhygiënische woninkjes die haastig uit de grond waren gestampt. In het dorp kende Margaret iedereen en kende iedereen de domineesdochter. Hier kent ze geen hond en niemand kent haar of is zelfs maar in haar geïnteresseerd. Haar vader past zich redelijk snel aan, haar moeder kwijnt weg, en Margaret houdt weliswaar vast aan haar gevoel van superioriteit, maar erkent ook ‘the future must be met, however stern and iron it be.’ Want Margaret is bepaald geen watje, zoals later meerdere keren zal blijken.

Na een tijdje leert ze twee families kennen: de intelligente, selfmade fabrikant John Thornton en zijn hooghartige moeder, en de arbeider Nicholas Higgins en zijn twee dochters, ook allebei arbeidsters. Ze verbaast zich over het gevoel van trots bij zowel de Thorntons als Nicholas, en naarmate ze zowel John thornton als Nicholas Higgins beter leert kennen ontstaat er geleidelijk aan steeds meer respect voor hen. Ze voelt zich echter vooral betrokken bij het zware lot van Nicholas en zijn ernstig zieke dochter, en is geneigd om de Thorntons als uitbuiters te zien. Dan breekt er een staking uit en raakt Margaret gewond in een gewelddadige confrontatie.

Sociale rechtvaardigheid
Op één niveau kun je dit zien als een coming of age roman. Margaret moet haar hele wereldbeeld herzien, nu ze uit haar beschermde kringetje is gehaald, en dat gaat gepaard met flink wat pijn en moeite. Maar aan het eind is ze aanzienlijk gegroeid ten opzichte van de goedbedoelende maar naïeve domineesdochter die met tegenzin naar Milton kwam en is ze klaar voor een huwelijk met een verdienstelijke jongeman. Wie dat wordt, blijft tot op het eind toe spannend, maar ik vond dat ze uiteindelijk toch de juiste keus maakte en klapte met veel voldoening het boek dicht.

Maar North and South is veel meer dan een volwassenwordingsroman met een romantisch tintje. Het is ook een confrontatie tussen twee denk- en leefwerelden, tussen het verleden en de toekomst, tussen geestelijke waarden en commercie. Het gaat over sociale rechtvaardigheid en Gaskell wilde met dit boek mensen aan het denken zetten. Wat mij destijds - en ook nu weer - verraste, is dat ze daarin helemaal niet zo zwartwit en schematisch is als je misschien zou verwachten, maar dat ze steeds beide kanten van de tegenstellingen presenteert en daarmee een redelijk genuanceerd beeld schetst. Een ander sterk punt is dat haar hoofdpersonen zo goed zijn neergezet. Vooral de beide Thorntons (moeder en zoon) zijn meesterlijk, maar ook Nicholas is een mens van vlees en bloed. Hier en daar vervalt Gaskell in typisch Victoriaanse sentimentaliteit (vooral bij de doodzieke fabrieksarbeidster), en ook laat ze Margaret soms wel erg veel God erbij halen. Maar vooruit, Gaskell was natuurlijk ook maar kind van haar tijd én ze was zelf  domineesdochter en daarbovenop ook nog eens de vrouw van een (sociaal geëngageerde) dominee.

Deze herlezing was dus een zeer geslaagde hernieuwde kennismaking met een boek dat én een bijzonder interessant tijdsbeeld geeft én tegelijkertijd in sommige opzichten ook nog steeds modern aanvoelt. Het is niet één van de grote titels uit de literaire canon, maar wat mij betreft verdient het veel meer aandacht.

PS Aarzel niet om je eigen commentaar toe te voegen. Ik stel het zeer op prijs als mensen de moeite nemen om reacties of aanvullingen te plaatsen. Heb je dit boek besproken op je eigen blog? Dan zou het fijn zijn als je een link bij de reacties plaatst.