Zin en betekenis

David Bellos, Is That a Fish In Your Ear?
Translation and the Meaning of Everything (GB 2011)
Taal, 400 pp.
Niet in het Nederlands verkrijgbaar


Ik ben sowieso al een taalliefhebber, maar las dit boek mede omdat ik zo gecharmeerd van de titel en de ondertitel, die natuurlijk verwijzen naar de onsterfelijke klassieker ....... (miniquiz: degene die als eerste de correcte titel daarvan noemt, verdient eeuwige roem). David Bellos, gerenommeerd vertaler uit het Frans in het Engels, is er in geslaagd een heel boek vol te schrijven met allerlei vraagstukken die met vertalen samenhangen, zonder daarbij overdreven technisch te worden of te blijven steken in flauwe onbenulligheden. Hoewel vertalen een belangrijk deel van mijn studie Engels was en ik vroeger ook wel eens wat heb bijgeklust als vertaler, had ik er nooit echt bij stil gestaan dat het onderwerp zoveel interessante invalshoeken heeft: van poëzie tot Europese Unie, van taalfilosofie tot mensenrechten, en nog veel meer.

Een simplistische visie van vertalen is dat een tekst zoveel mogelijk woord voor woord wordt overgezet in een andere taal (uiteraard wel met de correcte syntaxis), omdat dat de manier is om een zo getrouw mogelijke vertaling te produceren. Maar zo eenvoudig is het niet, want "translating “How are you?” into any other language is to translate the convention of greeting, not to translate the individual items how, are, and you." Vertaling gaat dus over veel meer dan taal; het gaat net zo goed over cultuur en context, over wat een zin eigenlijk doet. En om het nog complexer te maken: "one of the most awkward and wonderful truths about translation [...] is this: any utterance of more than trivial length has no one translation; all utterances have innumerably many acceptable translations."

De term 'getrouwe vertaling' is interessant, want juist bij mondelinge vertalingen in de diplomatieke en juridische sfeer is vertrouwen van oudsher van cruciaal belang. Een rechter die een buitenlandse verdachte ondervraagt via een tolk, moet er van op aan kunnen dat die tolk de woorden van de verdachte niet verdraait en zo dicht mogelijk bij diens verklaring blijft. Tolken in de diplomatieke wereld hebben in dat opzicht juist al vele eeuwen lang een heel andere taak gehad: zij moesten niet de woorden van een leider vertalen, maar diens woord - niet wat hij zei, maar wat hij bedoelde. En als de taal waarin hij vertaalde in zulke gevallen ellenlange bloemrijke beleefdheidsfrases behoorde te bevatten die in het origineel ontbraken, dan voegde hij die zo nodig zelf toe.

Tegenwoordig hebben we het ongelooflijke vertaalapparaat van de Verenigde Naties en van de Europese Unie, waar niet alleen bergen papier worden vertaald, maar waar ook de waanzinnig moeilijke kunst van het simultaan vertalen plaats vindt, een kunst die voor het eerst werd toegepast bij de processen in Neurenberg, waar na de oorlog Nazi-misdadigers werden berecht door de Geallieerden. Het werk van simultaan tolken wordt beschouwd als net zo stressvol als dat van luchtverkeersleiders en de tolken werken dan ook nooit langer dan een half uur achterelkaar en Chinese en Arabische tolken zelfs niet meer dan 20 minuten. Logistiek en technisch is het ook een onvoorstelbaar lastig gebeuren, wat me pas duidelijk werd, toen Bellos uitlegde hoe een en ander in zijn werk gaat. Lees zelf maar en the mind boggles.

Sommige vertaalklussen hebben weinig prestige, maar zijn veel lastiger dan je zou denken. Zowel vertalers van stripboeken als ondertitelaars van films en tv-series zijn gebonden aan beperkte ruimtes. Bij een strip moet de tekst precies in het bestaande ballonnetje passen en voor film en tv gelden soortgelijke ruimtelijke beperkingen, met soms onbedoelde gevolgen. Ingmar Bergman hield namelijk bij het maken van films die hij voor de internationale markt maakte, rekening met de beperkte ruimte voor ondertitelaars:

Our standard vision of Swedes as verbally challenged depressives is in some degree a by-product of Bergman’s success in building subtitling constraints into the composition of his more ambitious international films. It’s called the “Bergman effect,” and it can be observed in the early films of István Szabó and Roman Polanski, too.

Bellos besteedt ook aandacht aan het allernieuwste fenomeen op vertaalgebied: de Google vertaalrobot. Ik heb die wel eens losgelaten op mijn eigen teksten en het resultaat is op zijn best knullig en regelmatig hilarisch. Toch werkt het in zekere zin wel. Je krijgt meestal een redelijke indruk van waar een tekst over gaat. Hoe die vertaalrobot functioneert wist ik niet, maar ook hier biedt Bellos opheldering.

Drawing on the already established patterns of matches between these millions of paired documents, GT uses statistical methods to pick out the most probable acceptable version of what’s been submitted to it. [...] GT deals with translation on the basis not that every sentence is different but that anything submitted to it has probably been said before. Whatever a language may be in principle, in practice it is used most commonly to say the same things over and over again.

Hoe afgezaagder een tekst dus, hoe beter het resultaat zal zijn met de Google vertaalrobot. Wat mij persoonlijk in dit verband elke keer weer frappeert, is dat computers eindeloos veel beter zijn in rekenen dan mensen, maar dat ons aangeboren taalvermogen zo rijk en complex en moeilijk te doorgronden is dat een computer enorme moeite heeft met wat een jong kind spelenderwijs veel beter doet. Ik weet nog dat ik als Friestalige kleuter geheel vanzelf het 'Hollands' oppikte van de importkindertjes uit de straat.

Vertaling en vooral literaire vertaling is veel meer een kunst dan een wetenschap, of, zoals Bellos het zo mooi omschrijft:

A translation can’t be right or wrong in the manner of a school quiz or a bank statement. A translation is more like a portrait in oils. The artist may add a pearl earring, give an extra flush to the cheek, or miss out the gray hairs in the sideburns—and still give us a good likeness. It’s hard to say just what it is that allows viewers to agree that a portrait captures the important things—the overall shape as well as that special look in the eye. The mysterious abilities we have for recognizing good matches in the visual sphere lie near to what it takes to judge that a translation is good.

Ik heb lang over het lezen van dit boek gedaan, maar dat was niet omdat ik het niet interessant vond of omdat het moeilijk was om door te komen, maar omdat het het soort boek is waarin je vanwege de ideeëndichtheid het best een hoofdstukje per keer kunt lezen. Het is geen boek voor een groot publiek, maar als je meer dan gemiddeld geïnteresseerd bent in taal en vertaling dan is dit een absolute aanrader.

PS Aarzel om niet om je eigen commentaar toe te voegen. Ik stel het zeer op prijs als mensen de moeite nemen om reacties of aanvullingen te plaatsen!