Ondergang en weemoed

Joseph Roth,
Radetzky March (Oostenrijk 1932)
Roman, 352 pp.
Uit het Duits vertaald in het Engels door Joachim Neugroschel
Nederlandse titel: Radetzkymars


Eén van de lezers op Amazon boort dit boek de grond in, omdat het over drie generaties 'emotionally retarded military men' gaat. Daar gaat het inderdaad over, alleen begrijpt deze persoon niet dat die emotionele achtergeblevenheid juist één van de punten is die deze roman probeert te maken. Het kan daarmee nooit een diskwalificatie zijn, evenmin als het feit dat het niet bepaald een vlot en fleurig verhaal is, maar een uitgesproken droevige roman, die de zwanenzang vormt van het ondergaande Oostenrijks-Hongaarse rijk. Omdat Radetzkymars zo droef en weemoedig is, vond ik het geen gemakkelijk boek, maar ook dat mag geen reden zijn om het af te doen als een niet-geslaagde literaire creatie. Integendeel, het is een indrukwekkend en belangrijk boek dat met recht de status van klassieker heeft.

Als de roman opent, tijdens de slag bij Solferino in 1859, lijkt de dubbelmonarchie nog springlevend en vitaal. Een jonge Sloveen van eenvoudige plattelandskomaf redt door toeval op het slagveld de Oostenrijk keizer Franz Joseph van de dood. Hiervoor wordt hij rijkelijk beloond, en zo wordt onderofficier Joseph Trotta voortaan Baron von Trotta und Sipolje, compleet met landgoed. Hij komt tot zijn eigen ontzetting zelfs in de geschiedenisboekjes te staan en krijgt de bijnaam 'De Held van Solferino'. Zijn zoon wordt een plichtsgetrouwe staatsdienaar die alles voor het rijk over heeft en deze krijgt op zijn beurt ook een zoon, die net als de inmiddels mythische grootvader het leger in gaat.

Tussen de regels door, tegen de achtergrond van de levens van zoon en kleinzoon von Trotta, ontstaat heel langzaam een beeld van een uit zijn krachten gegroeid rijk, dat drijft op een versteende militaire erecode die het land niet meer overeind kan houden. De aanvankelijk nauwelijks merkbare maar gestage ondergang van de Von Trottas gaat hand in hand met de ondergang van het Habsburgse rijk. Daarbij staat de Radetzkymars, die de middelste Von Trotta (een districtsbestuurder) elke zondagmiddag na de lunch vanaf zijn balkon aanhoort, symbool voor de vergane glorie die het rijk binnen een paar decennia zal worden. Voor de jongste Von Trotta, een jonge militair die zich wezenloos laat uitbuiten door verveelde getrouwde vrouwen en door goklustige collega's die geld nodig hebben, roepen de tonen van deze muziek een immense heimwee op naar de zomervakanties uit een jeugd die nog niet eens zo lang geleden is maar nu al onbereikbaar ver weg lijkt.

De Von Trotta's zijn mannen van eer en onmetelijke vaderlandsliefde. Ze kunnen moeilijk affectie tonen (ook al is die er onmiskenbaar) en ze zijn vervreemd van hun emoties omdat ze nu eenmaal het product van hun omgeving zijn. Mooi is dat ze door Roth met een mengsel van lichte ironie en veel compassie worden neergezet. De Keizer en het Rijk zijn alles waar ze zich aan vastklampen ("the paradise of simple faith in Emperor and Virtue, Truth, and Justice"), ook omdat ze nog maar onlangs zijn beland in een aristocratische wereld waarvan ze stiekem het bange vermoeden hebben dat ze er niet echt thuis horen, en het is ze daarom niet helemaal kwalijk te nemen dat ze krampachtig proberen de tekenen des tijds niet te zien: de sociale onrust, de etnische opstanden, de rigide response van het rijk, de decadentie van het leger.

Een symbool van de neergang is het portret van de Held van Solferino, dat hoog aan de muur hangt en waarin de stichter van de dynastie met een ondoorgrondelijke blik op  zijn nageslacht neerkijkt. 

From year to year, the portrait seemed to be growing paler and more otherworldly, as if the Hero of Solferino were dying once again and a time would come when an empty canvas would stare down upon the descendant even more mutely than the portrait.

De roman eindigt - onvermijdelijk - in de Eerste Wereldoorlog. Keizer Franz Joseph sterft, het Habsburgse rijk stort onder veel kanonnengebulder ineen en de Von Trotta-dynastie verdwijnt vrijwel onopgemerkt in het geraas, zonder een spoor achter te laten. Opvallend is dat Joseph Roth als Jood tot de etnische minderheden behoorde die in de Dubbelmonarchie gemarginaliseerd werden en dat hij toch met heimwee schrijft over wat er verloren is gegaan. Hij kon toen niet weten dat slechts een jaar nadat zijn roman uitkwam er een Oostenrijker op zou staan, wiens Derde Rijk het leven er voor de Joden nog oneindige vele malen slechter op zou maken. Dat geeft een extra schrijnend tintje aan Roths weemoed.

PS Aarzel niet om je eigen commentaar toe te voegen. Ik stel het zeer op prijs als mensen de moeite nemen om reacties of aanvullingen te plaatsen! Heb je dit boek besproken op je eigen blog? Plaats dan s.v.p. een link bij de reacties.