Hoe een onmogelijke puzzel opgelost werd

Margalit Fox,
The Riddle of the Labyrinth:
The Quest to Crack an Ancient Code (VS 2013).
Geschiedenis, taalkunde, 384 pp.
Niet vertaald.

Negentiende-eeuwse historici namen over het algemeen aan dat de Griekse geschiedenis begon in 776 vChr., met de eerste bekende Olympische Spelen. Vóór die datum was sprake van een lange periode van duisternis waarover weinig bekend was. Een ontdekking op Kreta door de Engelse archeoloog Arthur Evans rond 1900 bracht daar verandering in: in het paleizencomplex van Knossos ontdekte hij een enorme stapel kleitabletten (zo'n 3.000) uit circa 1.400 vChr. met daarop uitgebreide teksten. De kleitabletten waren door een noodlottig maar voor ons fortuinlijk toeval bewaard gebleven doordat ze in een grote verwoestende brand per ongeluk gebakken en vereeuwigd waren, in plaats van dat ze - zoals gebruikelijk - verpulverd werden. De teksten konden een schat aan informatie over deze onbekende beschaving opleveren, ware het niet dat er sprake was van een klein probleempje: niemand kende het schrift waarin ze geschreven waren en niemand had zelfs maar enig idee van de taal waarin de teksten waren opgesteld. Phoenicisch, Etruskisch, Hittitisch, nog iets anders? Geen mens die het wist.

Codebrekers
Dit boek gaat over de drie personen die er alle drie in belangrijke mate aan bijdroegen dat dit schrift (Lineair B genaamd) na een halve eeuw ploeteren toch ontcijferd werd: onze archeoloog Arthur Evans, een Amerikaanse taalkundige en een Britse architect. Ze werkten min of meer onafhankelijk van elkaar en de eer gaat altijd naar architect Michael Ventris, omdat hij de code uiteindelijk wist te breken, maar hij bouwde voort op het onmisbare werk van de Amerikaanse linguist Alice Kober, die helaas te vroeg overleed en daarom vaak niet meer krijgt dan een alineaatje. Bovendien was ze een vrouw en vrouwelijke wetenschappers werden in de eerste helft van de vorige eeuw maar zelden voor vol aangezien en al helemaal niet als ze de dochters waren van immigranten uit de arbeidersklasse. Over de ontdekker van de tabletten Sir Arthur Evans en de uiteindelijke ontcijferaar Michael Ventris zijn dus hele boeken volgeschreven, maar de rol van Alice Kober bedroeg in de annalen van Lineair B tot nu toe weinig meer dan een voetnoot. Margalit Fox brengt daar met dit boek gelukkig verandering in.

Alice Kober

Sigarettendoosjes
Margalit Fox, de auteur van dit boek, is geen wetenschapper, maar journalist, en dat is in dit geval een groot voordeel, want ze brengt de soms ingewikkelde en taaie materie zo, dat die voor iedereen te volgen is - al denk ik wel dat met name de harten van taalkundigen en cryptografen sneller zullen gaan kloppen van dit relaas. Ze vertelt achtereenvolgens de verhalen van Evans, Kober en Ventris en geeft naast de technische uiteenzettingen ook informatie over hun persoonlijkheden en over de omstandigheden waaronder ze werkten. Kober bijvoorbeeld deed haar werk voornamelijk tijdens de Tweede Wereldoorlog en ik had er nooit bij stil gestaan dat destijds in de VS papier zó schaars was, dat Kober sigarettendoosjes moest verknippen om haar enorme kaartensysteem aan te leggen. Gelukkig rookte ze als een ketter en het schijnt dat als je de kaartenbakken nu opent er nog steeds een vage rooklucht uit opstijgt. Evans en Ventris waren allebei briljante amateurs op het gebied van de taalkunde, maar Kober was the real thing: een taalkundig docent die leefde voor de wetenschap en de ontcijfering op een bewonderenswaardig grondige en systematische wijze aanpakte.

Wetenschappelijk detectivewerk
En hoe pak je dat in hemelsnaam aan, de ontcijfering van teksten waarvan je niet eens weet in welke taal ze zijn geschreven? Kober deed dat door op geen enkele wijze te speculeren over die taal, zodat ze niet op het verkeerde pad geleid kon worden door verkeerde aannames en vooroordelen. Eerst moest ze vaststellen of de symbolen hele woorden voorstelden (zoals bijvoorbeeld in het Chinees), of lettergrepen (zoals het Japans) of letters (zoals ons alfabet). Dat was niet het allermoeilijkste. Uit de woordlengte was af te leiden dat het om een syllabisch schrift moest gaan, dat wil zeggen dat elk teken hoogstwaarschijnlijk een lettergreep voorstelde.

By Sharon Mollerus - originally posted to
Flickr as How Cool Is Writing?, CC BY 2.0

Maar dan? Kober legde vervolgens met bewonderenswaardig geduld en doorzettingsvermogen een enorme, perfect geordende verzameling van systeemkaarten aan van hoe vaak en in welke combinaties de tekens voorkwamen. Probleem was dat op dat moment maar weinig van de teksten gepubliceerd waren, omdat Evans op 'zijn' kleitabletten zat en zelf met de eer wilde gaan strijken. Ook na zijn dood duurde en duurde het maar tot de teksten openbaar werden - iets dat voor ons in de tijd van ongebreidelde internettoegang nog maar moeilijk voor te stellen is. Bovendien had geen van de ontcijferaars de beschikking over een computer en moest alles met de hand gedaan worden. Des te knapper dat het Ventris (na Kobers vroegtijdige dood, mogelijk door longkanker) in de vroege jaren vijftig lukte om de teksten woord voor woord helemaal te ontcijferen. Fox beschrijft precies hoe dit detectivewerk zich ontvouwde: eerst met een piepklein doorbraakje van Kober, dat de basis vormde voor alle volgende doorbraken van Ventris; en toen hij eenmaal van een paar lettergrepen de betekenis wist, ging het vervolgens heel snel.

Verrassing
Tot ieders verrassing was de taal een vroege vorm van Grieks en stond er op de kleitabletten dus geen Kretenzisch of iets dergelijks maar teksten van Myceense veroveraars van het Griekse vasteland die het schrijfsysteem van de Kretenzers hadden overgenomen om de paleisadministratie in hun eigen taal mee vast te leggen. Rond 1.400 vChr. ging ook deze beschaving in vlammen op en werd het schrift van de Kretenzers vergeten, want toen de Grieken eeuwen later zelf gingen schrijven gebruikten ze een aangepaste versie van het alfabet dat door de Phoeniciërs was bedacht en waarop ook ons eigen schrift gebaseerd.

Maar hoe zit het nu met Lineair A? Want als er een Lineair B is, zou er ook een Lineair A moeten zijn. Dat is er inderdaad en het is ouder dan Lineair B en nog steeds niet ontcijferd. Probleem is dat het hoogstwaarschijnlijk geen proto-Grieks maar een onbekende taal voorstelt, en hier dus nog een enorme maar prachtige uitdaging ligt. Iets voor jou?

PS Aarzel niet om je eigen commentaar toe te voegen. Ik stel het zeer op prijs als mensen de moeite nemen om reacties of aanvullingen te plaatsen. Heb je dit boek besproken op je eigen blog? Dan zou het fijn zijn als je een link bij de reacties plaatst.