zondag 15 januari 2012

Smurrie of godenspijs?

Torgny Lindgren,
Het ultieme recept (Zweden 2002)
Roman, 223 pp.
Vertaald uit het Zweeds door Bertie van der Meij


Er zit een verhaal in deze roman, een verhaal zelfs dat prima is samen te vatten, maar daarmee heb je nog niks te pakken van de essentie van dit excentrieke, eigenzinnige, grappige boek, waarin feit en fantasie in elkaar overgaan, steeds verder en steeds onherkenbaarder met elkaar vermengd raken, om uiteindelijk samen te smelten tot een heerlijke .... balkenbrij. Inderdaad, balkenbrij, dat ouderwetse mengseltje van slachtafval en specerijen, dat de hoofdpersonen van Het ultieme recept tot extase brengt en waar de meesten onder ons (ikzelf incluis) vermoedelijk alleen al bij het idee een vies gezicht bij trekken. Maar balkenbrij is natuurlijk niet zo maar eten, het is een metafoor. Waarvoor? Blijf doorlezen.

De wezenlijke aard van de waarheid
Het ultieme recept is het verhaal van de 53-jarige schrijver van krantenartikeltjes over een eenzame streek in Zweden waar een groot deel van de bevolking aan tbc lijdt en dat berustend accepteert als deel van het leven. In 1947 is hij net met een buitengewoon interessant stuk over twee nieuwelingen in het dorp begonnen, als hij van zijn hoofdredacteur per brief een schrijfverbod krijgt wegens het produceren van niets dan verzinsels. "De personen die u geboren hebt laten worden, verjaardagen hebt laten vieren, huwelijken hebt laten aangaan en in sommige gevallen ook hebt laten overlijden, hebben nooit op aarde geleefd. Bij nader inzien komt het mij wonderlijk voor, om niet te zeggen opmerkelijk, dat u zelf bestaat" (p. 10). Aha! Hier weten we dus al op bladzij 10 dat we waarschijnlijk de onbetrouwbaarste verteller ooit te pakken hebben. Maar geeft dat? Zoals de berichtenschrijver zich in de in zijn hoofd opgestelde maar nooit verzonden reactie aan de hoofdredacteur verdedigt:
U stelt fantasie tegenover waarheid alsof die twee onverenigbaar zijn, ja alsof ze met elkaar in strijd zouden zijn, alsof de fantasie niet een product van de werkelijkheid is. U schrijft over de waarheid alsof die een van uw vele eigendommen is, alsof u erover beschikt zoals u over de clichéafdeling, de zetterij en de drukpers beschikt. Simpel uitgedrukt: u hebt de wezenlijke aard van de waarheid niet begrepen. (p. 14)
Niettemin vat de berichtenschrijver het schrijfverbod in absolute zin op en laat hij meteen zijn bureau en schrijfgerei opbergen om geen letter meer op papier te zetten. Hij haalt ze pas ruim 53 jaar later weer uit de opslag, als hij verneemt dat de hoofdredacteur is overleden en hijzelf inmiddels 107 is en in Huize Zonzijde wordt verzorgd. Eindelijk kan hij het verhaal over de twee nieuwelingen afmaken, dus daar gaat-ie, terug naar 1947 en het krantenartikel.

Ex-Nazi?
Eén van de beide nieuwelingen was een jonge dorpsonderwijzer die geheel genezen uit het sanatorium was ontslagen en er van overtuigd was dat hij nu immuun was voor tbc. De andere was een reizende textielhandelaar die misschien de voortvluchtige Nazi Martin Bormann was, maar misschien ook niet. Beiden werden zeer getroffen door de balkenbrij die ze in het dorpje voorgezet kregen en samen gingen ze per motor op zoek naar de allerverrukkelijkste balkenbrij die er in de streek te vinden was. Ze werden als het ware balkenbrij-evangelisten:
In balkenbrij is alles mogelijk [aldus één van de twee]. Balkenbrij valt buiten de geordende, gecultiveerde maatschappij. Als het leven leeg en zinloos is geweest en men ontmoet dan de balkenbrij, dan zegt men tegen zichzelf: ondanks alles is er een basis of kern of middelpunt in het onmetelijke en grenzeloze, men hoeft niet perse op te geven. (p. 177)
Terwijl hij het absurdistische verhaal opschrijft en afmaakt, gebeurt er iets vreemds met de stokoude berichtenschrijver: hij wordt steeds jonger. Zoals de dorpsonderwijzer uit zijn artikel longtering heeft overleefd, zo heeft hij zelf de ouderdom overleefd; daar is hij van overtuigd. Hij vraagt op een gegeven moment zelfs om kleurkrijtjes, teneinde door het tekenen van een kaart het (al dan niet bestaande?) gebied tot leven te brengen, een kaart die nog een wonderlijke rol zal spelen in het verhaal en op bijna letterlijke wijze suggereert dat de fantasie goud kan voortbrengen.

En leefden ze nog lang en gelukkig?
Vinden de twee hoofdpersonen uiteindelijk het ultieme recept? Jazeker, bij een heksachtige, onvoorstelbaar afstotelijke, van tering vergeven oude vrouw. De dorpsonderwijzer moet nu een keus maken: kiest hij voor de allerverrukkelijkste balkenbrij of voor het leven? Wat hij kiest, verklap ik natuurlijk niet. En hoe het afloopt met de 107-jarige berichtenschrijver ook niet? In ieder geval valt ook hem een soort sprookjesachtig einde ten deel, waardoor de bewering van de hoofdredacteur dat de streek waar hij over schreef nooit heeft bestaan mooi wordt gelogenstraft, of misschien ook niet...

Het ultieme recept is een grappig, bijzonder, en ook lichtelijk verwarrend boek, maar dat krijg je als de schrijver fictie en fantasie op wel zeer eigen wijze door elkaar laat lopen. De term magisch-realisme is hier trouwens niet op zijn plaats; Lindgren is daar veel te origineel voor. En je hoeft geen balkenbrij te lusten om dit boek te kunnen waarderen, alleen maar open te staan voor eens iets anders.
______________
De Nederlandse vertaling is voor zover ik heb begrepen niet meer in druk, maar wel nog voor het luttele bedrag van € 5 (inclusief verzendkosten) in beperkte mate hier te bestellen bij de vertaalster. In de Engelse vertaling (uitgebracht onder de verwarring zaaiende, maar ongetwijfeld de verkoop bevorderende titel Hash) is het boek nog wel gewoon te koop.

PS Aarzel om niet om je eigen commentaar toe te voegen. Ik stel het zeer op prijs als mensen de moeite nemen om reacties of aanvullingen te plaatsen!

6 opmerkingen:

  1. Toch is hash wel zoiets hoor. Zou het nog verwant zijn aan hachee, eigenlijk?
    Maar wat een gek-grappig boek dit.
    Ik heb net Cunningham Flesh&Blood uit, aanrader.

    BeantwoordenVerwijderen
  2. Klopt, "hash" is inderdaad hetzelfde als "hachée" volgens het woordenboek, maar kennelijk is die betekenis bij de meeste mensen tegenwoordig helemaal weggezakt, want ook de Engelstalige besprekers die ik ben tegen gekomen verwachtten bij dit boek iets over drugs.

    BeantwoordenVerwijderen
  3. Judith / Leeswammes16 januari 2012 om 08:56

    Ik vond dit ook een heel leuk boekje. Lees ik jouw recensie nu slecht of heb je inderdaad niet opgeschreven waar balkenbrij een metafoor voor is?

    Mijn recensie van het boek staat hier: http://leeswammes.wordpress.com/2011/05/17/book-review-hash-by-torgny-lindgren/

    Heb je al eens wat anders van deze schrijver gelezen? Ik heb met veel plezier Licht van hem gelezen, ook over een dorpje, ik geloof dat men daar aan de pest leed. Nog erger dan balkenbrij dus!

    BeantwoordenVerwijderen
  4. Judith, ik heb het niet heel expliciet opgeschreven, maar je kunt het afleiden uit het citaat van p. 177 (zie hierboven). Ik laat graag ook nog iets over aan de creativiteit van de lezer, vooral omdat Lindgren het zelf ook niet heel exact uitspelt, maar duidelijk is wel dat balkenbrij staat voor 'datgene wat het leven zin geeft'.
    Je bespreking had ik al gezien (Bertie linkt er naar op haar pagina waar je het boek kunt bestellen) en Het licht heb ik een jaar of vier geleden gelezen, in de tijd dat ik nog slechts korte besprekinkjes schreef (hier).

    BeantwoordenVerwijderen
  5. Laat ik nou altijd gedacht hebben dat balkenbrij een soort pap was. Weer wat geleerd dus!

    Dit lijkt me een zeer merkwaardig (in de goede zin van het woord) boek. Mijn bieb blijkt aardig wat titels van deze schrijver te hebben, die allemaal interessant klinken. Hij komt op mijn leeslijstje!

    BeantwoordenVerwijderen
  6. Lethe, je was niet de enige die dacht balkenbrij een soort pap was. Zelf wist ik tot voor kort ook niet beter!

    BeantwoordenVerwijderen