zondag 23 september 2012

Spionagethriller of metafictie?

Ian McEwan
Sweet Tooth (GB 2012)
Roman, 320 pp.
Nederlandse titel: Suikertand

Een spionagethriller die eigenlijk geen spionagethriller is, maar eerder een knap verpakte en aangenaam weglezende verhandeling over literatuur: dat is McEwans nieuwste. Aan de andere kant, wie dit boek wil lezen als niet meer dan een spannend verhaal over een jonge vrouw die in 1972 geworven wordt door MI5 (de Britse BVD) kan dat ook gerust doen - maar dan loop je wel het een en ander mis en zal de onverwachte wending aan het einde je waarschijnlijk ook niet zoveel plezier geven als de lezer die Sweet Tooth als een roman over schrijvers en fictie ziet.

Ik-figuur Serena is een vraatzuchtige (zij het niet erg kritische) veellezer en had eigenlijk literatuur willen studeren, maar wordt door haar moeder naar de wiskundefaculteit van Cambridge gestuurd. Een docent c.q. getrouwde minnaar in Cambridge lijkt het een goed idee dat Serena na haar afstuderen bij MI5 gaat werken en zo rolt ze, alweer zonder dat dat persé is wat ze wil, in een baan die begin jaren 70 vrouwen weinig meer bood dan de rol van veredelde tikgeit. Maar dan wordt Serena onverwacht bij een belangrijke vergadering ontboden en blijkt dat haar leesgewoontes plotseling van belang zijn. Ze moet in het kader van het project 'Sweet Tooth' aanpappen met een veelbelovende jonge schrijver en hem een schrijfbeurs aanbieden, opdat hij het soort roman kan schrijven waar MI5 en de CIA op zitten te wachten: eentje die de westerse waarden bejubelt (de Koude Oorlog is immers in volle gang). Bovendien wordt van hem een beetje verwacht dat hij niet te beroerd zal zijn om publiekelijk zijn zorg uit te spreken over de positie van bedreigde vakbroeders in de DDR en Cuba en dergelijke. Hij mag alleen beslist niet weten dat het geld voor de beurs via via van MI5 afkomstig is, want dit is het Vrije Westen waar kunstenaars nooit en te nimmer gedwongen worden om te scheppen wat de staat voorschrijft.

Serena begint met het lezen van de korte verhalen van deze Thomas Hadley en raakt geïntrigeerd door de geest die hier uit spreekt; ze heeft het gevoel dat ze de man al kent. En passant leren wij ook Serena kennen, althans Serena als lezer. Serena houdt niet van literaire trucjes:
I instinctively distrusted this kind of fictional trick. I wanted to feel the ground beneath my feet. There was, in my view, an unwritten contract with the reader that the writer must honour. No single element of an imagined world or any of its characters should be allowed to dissolve on authorial whim. The invented had to be as solid and as self-consistent as the actual. This was a contract founded on mutual trust.
'Mutual trust!' Hoe ironisch voor iemand die een affaire met een getrouwde man heeft gehad, nu bij de geheime dienst werkt en op het punt staat onder valse voorwendselen het leven van een schrijver binnen te dringen. Serena heeft nog veel te leren, bijvoorbeeld over verbeeldingskracht. Later in het boek denkt ze dat ze het door begint te krijgen:
As I lay in the dark, waiting for sleep, I thought I was beginning to grasp something about invention. As a reader, a speedreader, I took it for granted, it was a process I never troubled myself with. You pulled a book from the shelf and there was an invented, peopled world, as obvious as the one you lived in. But now, like Tom in the restaurant grappling with Monty Hall, I thought I had the measure of the artifice, or I almost had it. Almost like cooking, I thought sleepily. Instead of heat transforming the ingredients, there’s pure invention, the spark, the hidden element. What resulted was more than the sum of the parts.
Maar langzamerhand begint haar verhouding tot Thomas Hadley richtingen uit te gaan die ze niet voorzien heeft en al helemaal niet gewild heeft. Het loopt uit de hand. Waar ze dacht dat zij aan de touwtjes trok, blijkt de werkelijkheid heel anders te zijn en aan het eind wordt zowel onder Serena's voeten als die van de lezer met een ruk het tapijt weggetrokken, met als resultaat een keiharde landing voor Serena en bij de lezer bewondering voor de ingenieuze literaire truc die McEwan 'm hier heeft geflikt.

Ook deze McEwan heb ik weer met plezier gelezen, maar ik heb wel wat kleine kritiekpuntjes. De aanloop van het verhaal is te lang en de wending aan het eind juist weer te snel en net iets te vlotjes. Wat de schrijver hier doet is vooral clever, maar ook een beetje te glad naar mijn smaak. Toch blijft dit een echte McEwan en dus zonder meer een aanrader, met name voor boekenclubs, die heerlijk kunnen doorzagen over het einde, over metafictie, over de eerstepersoon-enkelvoud-vertelvorm, over bedrog in allerlei vormen en noem maar op.

PS Aarzel om niet om je eigen commentaar toe te voegen. Ik stel het zeer op prijs als mensen de moeite nemen om reacties of aanvullingen te plaatsen!

17 opmerkingen:

  1. Ik heb 'm al een poosje in huis en zit te popelen om 'm te gaan lezen. Maar misschien probeer ik 'm wel op het lijstje van de leesclub te krijgen. Je weet dat ik niet zo van het analyseren ben, maar ooit moest ik voor mijn studie Literatuurwetenschap het boek Atonement analyseren. En daar bleek McEwan toch een hoop in verstopt te hebben! Dat vond ik toen wel weer erg leuk en sindsdien ben ik fan van McEwan.

    BeantwoordenVerwijderen
  2. Het analyseren van dit boek is geen straf, Joke. Je wordt na het einde op een leuke manier vanzelf gedwongen om druk na te denken en te heroverwegen wat je nu eigenlijk gelezen hebt en daarnaast is het (na de ietwat trage eerste 100 bladzijden) een fijne pageturner. Het helpt ook als je een beetje voorbereid bent. Dan weet je enigszins waar je op moet letten, zonder dat je meteen door hebt waar het toe gaat (vind ik zelf altijd wel zo leuk).

    BeantwoordenVerwijderen
  3. Leuk te zien dat jij dit al gelezen hebt, Anna.

    Ik ben wel benieuwd naar dit boek, maar net als Joke ben ik ook niet zo van het analyseren. Atonment vond ik trouwens niet geweldig, maar On Chesil Beach weer wel. Ik ben geen fan, maar wel geinteresseerd in McEwan's werk.

    BeantwoordenVerwijderen
  4. Judith, dan denk ik dat je veel meer plezier zult beleven aan Solar, dat ik hier heb besproken en dat echt ontzettend leuk is (en waar je niets hoeft te analyseren).

    BeantwoordenVerwijderen
  5. En ik ben dan weer niet zo van de spionage. Op analyseren ben ik trouwens ook niet echt dol. Ik weet nog dat op de middelbare school Het behouden huis van Hermans helemaal kapot werd geanalyseerd. Ik kon me gewoon niet voorstellen dat Hermans al die symboliek er bewust had ingestopt.

    BeantwoordenVerwijderen
  6. (Daar staat tegenover dat ik ooit eens een analyse van De god Denkbaar heb gelezen die een stuk leuker was dan het boek zelf!)

    BeantwoordenVerwijderen
  7. Dank je voor de tip! Solar heb ik al, maar niet gelezen nog - dan lees ik die! :-)

    BeantwoordenVerwijderen
  8. Lethe, dat analyseren gaat bij mij voor een groot deel vanzelf, tijdens het lezen.
    Bij dit boek moet je ineens na afloop je hele lezing van het boek herzien (een beetje zoals bij The Sense of an Ending, dat ik overigens veel beter vind), waarbij het leuke is dat je dan een soort Aha-Erlebnis meemaakt, die de nodige voldoening schenkt.

    BeantwoordenVerwijderen
  9. Misschien ga ik me er wel eens aan wagen. Ik vind analyseren ook wel eens een keertje leuk.
    Ik heb het ooit voor een vak literatuur moeten doen met een boek van Peter Verhelst, daar heb je flink wat werk aan!

    BeantwoordenVerwijderen
  10. Marieke, het is ook nog gewoon een onderhoudend verhaal dat prettig weg leest, dus niet alleen maar hard werk ;-)

    BeantwoordenVerwijderen
  11. Ik heb nog nooit een boek van hem gelezen, maar hoor er wel altijd goede verhalen over. Moet ik toch maar eens gaan doen! ;)

    BeantwoordenVerwijderen
  12. Ian McEwan is al jaren één van mijn favoriete schrijvers, Lyanne. Van de romans die ik heb gelezen vind ik Enduring Love de beste, dus als je die een keer tegenkomt....

    BeantwoordenVerwijderen
  13. ik koop zijn boeken eigenlijk altijd blind, McEwan is ook één van mijn favoriete schrijvers. fijn te horen dat ook zijn nieuwe weer bevalt!

    BeantwoordenVerwijderen
  14. Ja Winterlief, McEwan is ook één van de schrijvers waarvan ik elke nieuwe blind koop. Gek genoeg heb ik hem pas ergens in de jaren 90 ontdekt (met Enduring Love en moet ik nog steeds zijn oudere romans lezen. Ben jij goed bekend met zijn vroegere oeuvre?

    BeantwoordenVerwijderen
  15. wel, ik heb nog maar drie romans van hem gelezen: Boetekleed, Zwarte Honden en Zaterdag. de film Atonement sloeg me zó hard in het gezicht dat ik het boek direct kocht en las.
    en sindsdien koop ik zo nu en dan één van zijn boeken.
    ik houd enorm van zijn originaliteit. je leest de blurb en denkt enigszins te weten waar het boek over zal gaan, en dan kom ik meestal heel snel tot de conclusie dat ik helemaal fout zat.
    en zijn ideeën.. tsja. prachtig. Zwarte Honden las ik toch al wel weer een tijdje terug, in julie geloof ik, maar nog steeds zit dat beeld van die zwarte honden in mijn hoofd. heb je het al gelezen?

    BeantwoordenVerwijderen
  16. oh. kort antwoord: nee. of, nouja, Zwarte Honden komt uit 1992. maar van daarvoor ken ik nog niets.

    overigens, mijn excuses voor de zeer late reactie..

    BeantwoordenVerwijderen
  17. Zwarte honden heb ik ooit gelezen voor een leesclub, Winterlief. De meningen waren nogal verdeeld. Ik behoorde tot degenen die het een zeer krachtige roman vonden, maar er waren ook mensen die überhaupt niet begrepen wat er toch zo goed was aan Ian McEwan.

    BeantwoordenVerwijderen