donderdag 26 december 2013

De laatste adem

Hannah Kent,
Burial Rites (Australië 2013)
Roman, 336 pp.
Nederlandse titel: De laatste rituelen


Debuterend romanschrijver Hannah Kent hoorde voor het eerst over Agnes Magnúsdóttir toen ze als zeventienjarige in het kader van een uitwisselingsprogramma een jaar op IJsland doorbracht. Agnes, een dienstmeid op een afgelegen boerderij, was in 1829 de laatste persoon op IJsland die ter dood werd veroordeeld en ook daadwerkelijk werd geëxecuteerd. Zij had samen met twee anderen haar baas en minnaar vermoord en werd na haar executie afgeschilderd als een monster en een kwaaie heks. Maar Kent dook de archieven en haar verbeelding in en maakte van Agnes iets anders, iets complexers: een mens, met menselijke verlangens, menselijke angsten en een moeilijk leven.

Nu had vroeger op IJsland bijna iedereen een moeilijk leven. Het land heeft pas na de Tweede Wereldoorlog de welvaart gekregen die je er tegenwoordig aantreft. De vele eeuwen daarvoor was het leven op IJsland een doorlopend gevecht om het bestaan. Hongersnood lag altijd op de loer en de ongewone schoonheid van dit land zal een schrale troost geweest zijn, als er weer een schaap dood ging. Dit is dus niet echt een boek om jezelf eens lekker mee op te vrolijken. Je weet bovendien al hoe het afloopt: de hoofdpersoon eindigt op het schavot. Des te knapper dat Hannah Kent er met dit debuut toch in geslaagd is om een roman te schrijven die je maar moeilijk weg kunt leggen als je er eenmaal in begonnen bent en die letterlijk van de eerste tot de laatste zin boeit.

Hier is de opvallende opening:
They said I must die. They said that I stole the breath from men, and now they must steal mine. I imagine, then, that we are all candle flames, greasy-bright, fluttering in the darkness and the howl of the wind, and in the stillness of the room I hear footsteps, awful coming footsteps, coming to blow me out and send my life up away from me in a grey wreath of smoke. I will vanish into the air and the night. They will blow us all out, one by one, until it is only their own light by which they see themselves. Where will I be then?
Het soort behuizing waar de meeste
IJslanders vroeger in woonden
(eigen foto)
Dit is de stem van Agnes, vol van poëzie die zo contrasteert met haar harde leven. Maar Agnes is lang niet altijd aan het woord. Een groot deel van het verhaal wordt nuchter verteld in de derde persoon vanuit de mensen die, gedwongen en met forse tegenzin, haar gezelschap zijn tijdens haar laatste half jaar als ze zit te wachten op de bekrachtiging van haar doodvonnis. Gevangenissen zijn er niet in Noord-IJsland en dus wordt de veroordeelde op de boerderij van een lokale gezagsdrager ondergebracht, waar het hele gezin, met dochters en meiden en knechten, in een rokerige, donkere, benepen, met zoden geïsoleerde woning huist. Vluchtgevaar is er niet, want waar kan ze nu naar toe? Dus werkt Agnes gewoon mee op de boerderij.

Als geestelijke raadsman in haar laatste maanden vóór de voltrekking van het vonnis heeft ze tot ieders verbazing een piepjonge assistent-dominee uitgezocht, die haar - voor zover hij zelf weet - nog nooit heeft ontmoet. De onervaren jongeman krijgt aanvankelijk amper contact met Agnes, net als de anderen, maar bij mensen die langdurig in een kleine ruimte leven en werken is het onvermijdelijk dat zelfs een veroordeelde moordenares haar angstaanjagendheid verliest en een gewoon mens wordt, en dat Agnes zich uiteindelijk open stelt voor haar omgeving.

Kent richt zich minder op wat er precies gebeurd is tijdens de moord en de aanloop ernaar (alhoewel dat wel degelijk een rol speelt), maar vooral op de interactie tussen Agnes en het boerengezin enerzijds en haar contacten met de dominee anderzijds. Kent toont zich daarbij niet alleen iemand met een diepgevoeld inzicht in het menselijke hart, maar ook een begenadigd stilist. Ze schrijft prachtig - niet op een kijk-mij-eens-mooi-schrijven manier, maar zó dat wat ze weergeeft nieuw aanvoelt en aangrijpt. En wat zeker niet ongenoemd mag blijven is de wijze waarop ze het IJslandse landschap en het bestaan van de mensen destijds bijna als een extra personage opvoert: niet als achtergrond, maar als integraal onderdeel van het verhaal en van de psychologie van de personages.

Agnes (zowel de fictieve als de historische) heeft een leven gekend van vooral isolement en armoede. Geen wonder dat ze zich vastklampte aan de eerste de beste die haar het gevoel gaf bijzonder te zijn, en dat er iets kapot ging op het eind, toen ze door de man op wie ze verliefd was zonder een draad aan haar lijf het huis uit werd gezet. Zelfs op het laatst klampt ze zich nog wanhopig vast aan het leven, al hoe ellendig dat voor een groot deel ook is geweest.
Those who are not being dragged to their deaths cannot understand how the heart grows hard and sharp, until it is a nest of rocks with only an empty egg in it. I am barren; nothing will grow from me any more. I am the dead fish drying in the cold air. I am the dead bird on the shore. I am dry, I am not certain I will bleed when they drag me out to meet the axe. No, I am still warm, my blood still howls in my veins like the wind itself, and it shakes the empty nest and asks where all the birds have gone, where have they gone? 
Kent heeft de moordenares een ziel gegeven. Wat Agnes in werkelijkheid was, zullen we nooit te weten komen, maar het is belangrijk om er bij stil te staan, dat niet iedereen die iets slechts doet enkel en alleen maar slecht is.

Burial Rites is, met een einde dat tegelijkertijd hartverscheurend en subtiel is, één van de aangrijpendste boeken die ik dit jaar heb gelezen, vooral omdat het naast misère ook onverwachte warmte en oprechte compassie biedt. Het heeft veel aandacht gekregen in de Engelstalige pers en dat is volkomen terecht. Ik hoop van harte dat nu ook het Nederlandse publiek dit bijzondere debuut zal ontdekken.

PS Aarzel om niet om je eigen commentaar toe te voegen. Ik stel het zeer op prijs als mensen de moeite nemen om reacties of aanvullingen te plaatsen!

4 opmerkingen:

  1. Ik had ook al veel lovende woorden over dit boek gelezen, dus ik had 'm ook al op de reader staan...lijkt me een mooi boek om het nieuwe jaar mee te beginnen! (dan kan ik eerst uitlezen waar ik allemaal nog mee bezig ben)

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. Dit was voor mij zo'n boek dat nog mooier werd, toen ik bezig ging met mijn bespreking. Zelf vind ik dat de beste boeken. Hopelijk ben jij er net zo van onder de indruk1

      Verwijderen
  2. Anna,

    Je geweldige besprekingen plaatsen steeds meer boeken op mijn lijstje dat zo erg vol wordt.
    Ook dit weer: een geweldig boek. ik vind het trouwens opvallend dat IJsland momenteel erg in de belangstelling staat, zie bijvoorbeeld de geweldige trilogie van Jon Kalman Stefansson.
    Vooral het verdriet van de engelen vond ik ongelofelijk poëtisch.
    Jan

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. Fijn dat jij het boek net zo geweldig vond als ik, Jan.
      Het eerste deel van de trilogie van Jon Kalman Stefansson staat op mijn ereader, in het mapje "Leeslijst 2014". Ik heb daar hoge verwachtingen van, vooral nu jij het ook al aanprijst.

      Verwijderen