Wereldgeschiedenis in vogelvlucht

John R. McNeill & William H. McNeill,
The Human Web: A Birds-eye View of World History (VS 2003)
Geschiedenis, 368 pp.
Nederlandse titel: Het menselijke web: de wereldgeschiedenis in vogelvlucht



Er zijn allerlei manieren om op boeiende wijze over geschiedenis te schrijven. Je kunt je bijvoorbeeld pietepeuterig concentreren op één gebeurtenis en daar een fascinerend verhaal van maken, je kunt een facet uitlichten en de ontwikkeling daarvan door de eeuwen volgen, je kunt een middeleeuwse reis overdoen en kijken wat er nog aan tastbare overblijfselen is, of je kunt uitsluitend de allergrootste lijnen eruit halen en laten zien welke grote verbanden, invloeden en netwerken de geschiedenis hebben gevormd. Dat laatste is wat vader en zoon McNeill, allebei historicus, doen in dit zeer boeiende boek. Het is geen volstrekt unieke aanpak, zoals de auteurs zelf ook toegeven, maar het is wel een benadering die niet doorsnee is en die voor een leek als ik verhelderend werkt en verscheidene Aha-Erlebnisse opleverde. Als je afstand neemt van het gekrioel op de grond, zie je lijnen die anders onzichtbaar blijven.

De McNeills gaan uit van de moderne netwerkgedachte en laten zien dat de menselijke beschaving zich ontwikkelde van heel veel kleine netwerkjes die steeds meer met elkaar verbonden raakten, tot één enorm wereldomspannend netwerk. Het idee achter netwerken als sturend principe in de ontwikkeling van de beschaving, is dat uitwisseling van ideeën essentieel is voor vooruitgang. Zonder die uitwisseling treedt stagnatie en zelfs terugval op. Neem het voorbeeld van de oudste inwoners van Tasmanië. Nadat hun land tienduizend jaar geleden door de stijgende zeespiegel een eiland werd en ze geïsoleerd raakten van Australië, verloren ze geleidelijk niet alleen het vermogen om benen werktuigen te vervaardigen, maar ook om vis te vangen en zelfs om vuur te maken. Slechts tachtig jaar na het begin van de Britse kolonisatie waren de oorspronkelijke Tasmaniërs uitgestorven, volkomen weerloos als ze waren tegen de enorme technologische voorsprong die de Britten dankzij millennia uitwisseling van ideeën en mensen op hen hadden.

We kunnen er van uitgaan dat de allereerste, flinterdunne netwerklijntjes al tienduizenden jaren geleden ontstonden, in de Steentijd, toen de mens nog een zwervend bestaan als jager-verzamelaar leidde. Uit archeologische vondsten en antropologische observaties valt af te leiden dat kleine clans die op zichzelf rondtrokken, toen al periodiek bijeenkomsten (feesten, rituelen?) hielden, waarbij bijvoorbeeld huwelijkspartners werden uitgewisseld, omdat men zich ook toen al bewust was van de gevaren van inteelt en de noodzaak van vers bloed. Maar tegelijkertijd werd er meer uitgewisseld dan genen. Innovatieve manieren om werktuigen te maken, om te jagen, om planten te verzamelen vloeiden voortdurend over en weer. Mede dankzij de verspreiding van nieuwe ideeën bij onze voorouders om de omgeving naar hun hand te zetten, vond vanaf zestienduizend jaar geleden een gestage bevolkingsgroei plaats, die vanaf dat moment, maar vooral vanaf het begin van de landbouw en een sedentaire levensstijl (rond de tienduizend jaar geleden) steeds harder ging.

Er kwam een zichzelf versterkend proces op gang: innovatie zorgde voor bevolkingsgroei en toenemende bevolkingsdruk zorgde voor verdere verspreiding van de mens over de aarde, waardoor de netwerken steeds verder werden uitgebreid en steeds meer mensen deel werden van steeds verder uitdijende en steeds dichter wordende webs. Maar erg gelijkmatig ging dat niet. Zij die deel waren een groot en dicht web, hadden dankzij de onvermijdelijke technologische voorsprong waar zij van konden profiteren een enorm voordeel boven volkeren die daar dankzij een veel meer geïsoleerde positie van verstoken waren. Zie het voorbeeld van de Tasmaniërs hierboven.

Reconstructie van een dorp uit de weggevaagde
Mississippi cultuur (bron: Wikipedia)

Maar het draaide bij de voordelen van netwerken niet alleen om technologische voorsprong en innovatie. Het dichter op elkaar wonen zorgde voor de verspreiding van besmettelijke ziektes. Zolang de bevolking en het voorkomen van dergelijke ziektes slechts geleidelijk toenamen, was dat niet rampzalig, omdat de mensen in de gelegenheid waren om door de generaties heen een zekere immuniteit op te bouwen. Maar als ze vervolgens in contact kwamen met volkeren, zoals de inwoners van Amerika, die geen enkele kans hadden gehad om een natuurlijke weerstand tegen Europese ziektekiemen te ontwikkelen, waren de gevolgen desastreus. Hele culturen, bijvoorbeeld die van de welvarende nederzettingen langs de Mississippi, werden onbedoeld maar genadeloos uitgewist.

De laatste paar eeuwen gaan de uitwisseling van ideeën en goederen dankzij de groei en verdichting van het inmiddels wereldwijde netwerk van de menselijke beschaving steeds harder en werden ook de contrasten tussen de verschillende werelddelen nog groter. Landen die bijvoorbeeld dankzij de toegang tot goedkope brandstof (turf, steenkool) het meeste konden profiteren van de militaire en industriële revoluties die toen plaats vonden, lieten landen die zich wat dat betreft in een minder bevoorrechte positie bevonden, alsmaar verder achter zich.

En nu zijn we zo verwikkeld in een koortsachtige race van hectische innovatie om de innovatie (wie niet voorop loopt, valt af en gaat ten onder) dat we ons niet eens meer realiseren dat het tempo van vernieuwing zo onnatuurlijk hoog ligt, dat het nog maar de vraag is af het nog wel gezond is. We hebben in ieder geval onze omgeving zo ingrijpend veranderd, dat vele van die ingrepen nooit meer terug te draaien zijn en de aarde dankzij de steeds verder versnellende activiteiten binnen het nu wereldwijde web van ideeën, informatie en economieën onherkenbaar is veranderd.

Door op deze wijze naar de geschiedenis te kijken, wordt ook de visie op ons eigen heden helderder. Het lijkt erop dat sturing van ontwikkelingen in een wereld waar alles en iedereen met elkaar verweven is en waarin kleine veranderingen enorme gevolgen kunnen hebben waarschijnlijk een illusie is geworden. Het intermenselijke web stuurt zichzelf en waar het heen gaat, kan niemand voorspellen.

PS Aarzel om niet om je eigen commentaar toe te voegen. Ik stel het zeer op prijs als mensen de moeite nemen om reacties of aanvullingen te plaatsen! Heb je dit boek besproken op je eigen blog? Plaats dan s.v.p. een link bij de reacties.