Horreur!

Er is niks mis met lekker griezelen. Helaas ben ik zo ontzettend nuchter (ik geef mijn Friese afkomst de schuld) dat ik griezelfilms over het algemeen eerder lachwekkend dan eng vind. Hoe meer special effects hoe stommer, wat mij betreft. Bovennatuurlijke verschijnselen in een boek doen mij ook zelden huiveren, omdat het me maar niet lukt om daarin te geloven. Ik ben gewoon te sceptisch. Het is wat anders als een schrijver voluit gaat in een fantasy-verhaal. Dan hebben we een hele andere wereld dan de onze; daarin gelden andere regels waarbinnen van alles mogelijk is en dán kunnen geesten en dergelijke prima, als ze binnen het kader van het verhaal maar kloppen. Een heel enkele keer is een schrijver zo goed, dat ik in een verder realistisch verhaal toch meegesleept wordt door spookgedoe dat ik anders onzinnig zou vinden, zoals Hex van Thomas Olde Heuvelt. Ik geloof er dan nog steeds niet in, maar ben door de kwaliteiten van de schrijver toch tijdelijk even bereid tot een suspension of disbelief, met lekker gehuiver als gevolg.

Soms wagen ook uitgesproken literaire auteurs zich met succes aan griezelelementen. Zo las ik deze zomer The Little Stranger van de onvolprezen Sarah Waters en las ik exact 35 jaar daarvoor The Turn of the Screw (1898) van de super-literaire auteur Henry James. Beide draaien om een landhuis waarin paranormale verschijnselen plaats vinden (of in ieder geval lijken plaats te vinden) en beide zijn ook zeer interessante en geslaagde literaire romans. Het werd dus tijd voor een vergelijkbare roman in deze categorie én voor een herlezing van het verhaal van Henry James.

Amerikaans spookhuis

The Haunting of Hill House (VS 1959) van Shirley Jackson (in het Nederlands vertaald als Het spookhuis op de heuvel) kun je denk ik ook best een klassieker noemen. Het werd genomineerd voor de prestigieuze National Book Award, is twee keer verfilmd, er is een toneelversie van en onlangs bracht Netflix een tv-serie geïnspireerd door dit boek uit. Kenners noemen het één van de beste boeken in zijn soort. Het speelt in de tegenwoordige tijd (d.w.z. eind jaren vijftig), in een afgelegen huis in de VS, waar het onmiskenbaar en heftig spookt.

Ene Dr. Montague, een wetenschappelijk onderzoeker, zet tijdens de zomer in dit huis een experiment op met twee onbekende jonge vrouwen waarvan hij weet dat ze gevoelig zijn voor het paranormale, plus Luke Sanderson, de jongeman die het huis op termijn zal erven. Het huis wordt niet meer bewoond, maar wordt overdag min of meer onderhouden door een ouder echtpaar. Alles lijkt aanvankelijk koek en ei. Eleanor en Theodora, de twee proefkonijnen, kunnen het meteen geweldig met elkaar vinden en Eleanor is dolgelukkig dat ze eindelijk verlost is van haar zieke moeder en haar bazige zuster. Maar met het huis is overduidelijk iets mis. Het ontwerp is alleen al ontzettend eigenaardig (er is geen enkele rechte hoek, alles is net iets meer of minder dan 90⁰) en de tragische geschiedenis van de negentiende-eeuwse bewoners heeft iets heel raars met het huis gedaan. Uiteindelijk krijgt het steeds meer grip op de labiele Eleanor en gaat er iets ernstig mis.

Tot zover het verhaal. Zo meteen vertel ik wat ik van dit boek vond, maar eerst gaan we even naar de novelle van Henry James, zodat ik straks de twee kan vergelijken.

Gecorrumpeerde onschuld

Veel Literairder en Klassieker dan Henry James krijg je ze niet gauw. Hij is dé gigant van de negentiende-eeuwse Amerikaanse literatuur, maar is bij het grote publiek alleen maar bekend door Jane Campions veelgeprezen verfilming van zijn roman The Portrait of a Lady. James is niet de meest toegankelijke schrijver (lange ingewikkelde zinnen), maar als je toch eens iets van hem wilt proberen is zijn novelle The Turn of the Screw (VS 1898) een hele geschikte titel (ooit in het Nederlands vertaald onder de titel In de greep, maar volgens mij niet meer in druk). Ook dit verhaal werd meerdere keren verfilmd en op het toneel gebracht, en Benjamin Britten maakte er een geweldige opera van, die ik jaren geleden in Utrecht zag, en waarin zo'n bloedstollend moment zat, dat ik het nu nog voor me zie.

Het is het verhaal, in de eerste persoon, van een jonge gouvernante die in het midden van de negentiende eeuw een positie aanvaardt op een afgelegen landhuis in Engeland. Eerst heeft ze alleen de achtjarige Flora onder haar hoede, maar even later wordt haar tienjarige broertje Miles om onduidelijke redenen van kostschool gestuurd, en krijgt ze de zorg voor beide kinderen. Het zijn weesjes, met alleen een jonge oom in Londen, die de gouvernante heeft aangenomen op voorwaarde dat ze hem nergens maar dan ook helemaal nergens mee lastig zal vallen. Dat is niet erg, want Flora en Miles zijn de allerschattigste, allerfijnste kinderen: blonde krulletjes, intelligent, lief. Het is de gouvernante dan ook een raadsel waarom Miles van school is gestuurd, maar verder gaat alles uitstekend. Totdat ze boven op één van de torens van het gebouw een man ontwaart die er duidelijk niet thuis hoort. En langzamerhand blijkt ook dat de kindertjes niet zo onschuldig zijn als ze lijken.

Schokkend
Zowel The Haunting of Hill House als The Turn of the Screw zijn knap en suggestief geschreven, maar het verhaal van Jackson werkte voor mij net niet, terwijl dat van James na 35 jaar wéér zijn effect had. Waar dat precies aan ligt, vind ik moeilijk vast te stellen. Jackson schrijft uitstekend, het verhaal is goed opgebouwd, er zit sterke humor in, en het einde is schokkend en toch kloppend. Hetzelfde (met uitzondering van de humor dan) geldt voor de novelle van James. Maar waar ik bij zijn verhaal door de schok aan het einde een moment helemaal van de kaart was, deed het verhaal van Jackson me uiteindelijk niet zoveel.

Afstand
Bij Jackson draait het verhaal met name om het effect van het spookhuis op de psyche van Eleanor. Het is dus net zo goed een psychologische thriller als een horrorverhaal, wat het op zich alleen maar interessanter maakt. Waar ik problemen mee had, is de manier waarop Eleanor, Theodora en Luke neergezet worden. Ik vond hun conversaties vaak zo raar gekunsteld overkomen; en de wijze waarop ze met elkaar omgaan kon ik nog minder volgen. Meteen vanaf het begin zijn Theodora en Eleanor overdreven intens met elkaar, bijna hysterisch. En de manier waarop Theodora en Luke later in het boek de labiele Eleanor behandelen, vond ik nog moeilijker te begrijpen. Het zal vast aan mij gelegen hebben, maar het resultaat was een steeds groter wordende afstand tussen mij en het boek, en daardoor een niet helemaal bevredigende leeservaring.

Victoriaanse repressie
The Turn of the Screw is een heel ander soort verhaal, hoewel het ook in een afgelegen landhuis speelt. De novelle heeft de gemoederen van de literaire exegeten vanaf het begin bezig gehouden: wat suggereert James nu eigenlijk en hoe betrouwbaar zijn de waarnemingen van de gouvernante? Ik heb daar natuurlijk mijn eigen opvattingen over, maar kan die hier niet spuien zonder het verhaal weg te geven. Belangrijk om te weten is echter dat het een zéér Victoriaans verhaal is, niet alleen vanwege de tijd waarin het speelt, maar vooral vanwege de opvattingen die er in doorschemeren. Kinderlijke onschuld diende absoluut te zijn en standsverschillen moesten te allen tijde in stand gehouden worden. Ver onder de oppervlakte (heel ver) speelt dan ook nog seksuele repressie. Met deze context in het achterhoofd is The Turn of the Screw nog steeds een uiterst effectieve spookvertelling en wint James het voor mij zonder meer van Jackson. Ik denk dat daarbij ook meespeelt dat we de hele tijd in het hoofd van de gouvernante zitten, waardoor een extra beklemmend effect ontstaat. Maar vooral denk ik dat het zo goed werkt, omdat er meer gesuggereerd dan uitgesproken wordt.
___________________________________

Wat is jouw favoriete spookverhaal of gothic novel?

PS Aarzel niet om je eigen commentaar toe te voegen. Ik stel het zeer op prijs als mensen de moeite nemen om reacties of aanvullingen te plaatsen. Heb je dit boek besproken op je eigen blog? Dan zou het fijn zijn als je een link bij de reacties plaatst.