Vanuit het hart van Afrika

Petina Gappah,
Out of Darkness, Shining Light (Zimbabwe 2019) 
Roman, 320 pp.
Nederlandse titel: Vanuit het duister stralend licht


Iedereen kent wel het verhaal van de Schotse missionaris dr. David Livingstone: ging in de binnenlanden van Afrika op zoek naar de bronnen van de Nijl, en probeerde om via de verspreiding van het Christendom de Arabische slavenhandel te stoppen; liet jaren niks van zich horen, totdat de Amerikaanse journalist Henry Morton Stanley hem uiteindelijk vond en hem naar verluidt begroette met de onsterfelijke woorden "Dr. Livingstone, I presume?" Maar er is nog een ander verhaal, namelijk dat van de moedige Afrikaanse dragers, krijgers en vrouwen die na zijn dood in 1873 zijn lichaam van de binnenlanden naar de kust brachten, zodat hij begraven kon worden in zijn eigen land.

This is how we carried out of Africa the poor broken body of Bwana Daudi, the Doctor, David Livingstone, so that he could be borne across the sea and buried in his own land. For more than one thousand and five hundred miles, from the interior to the western coast, we marched with his body; from Chitambo to Muanamuzungu, from Chisalamala to Kumbakumba, from Lambalamfipa to Tabora, until, two hundred and eighty-five days after we left Chitambo, we reached Bagamoyo, that place of sorrow, whose very name means to lay to rest the burden of your heart.

Het was een lange reis vol ontberingen en Gappah geeft in dit boek een stem aan twee van de deelnemers, de slavin-kokkin Halima en de bevrijde slaaf Jacob Wainwright, allebei historische figuren.

Dromen van de vrijheid
Halima is ver weg de aantrekkelijkste stem: ongeletterd en onwetend, maar vol pit, en met kleurrijke meningen en dromen. Haar moeder was één van de favoriete slavinnen van een belangrijk man in Zanzibar, zoals ze zo vaak mogelijk laat vallen, en Livingstone heeft Halima gekocht als 'onderweg-vrouw' voor de aanvoerder van zijn krijgers, een competente maar hardhandige man. Halima is een realist en klaagt niet over haar lot, maar droomt intussen wel van de vrijheid (compleet met eigen huis en tuin) die Livingstone haar heeft beloofd als ze weer terug zijn in Zanzibar. Het is verfrissend hoe zij met haar Afrikaanse normen en waarden tegen Livingstone en zijn eigenaardige uitheemse religie aankijkt. The Mohammedans make no sense either, but at least they do not try to make sense. They just tell you that this is how things are, and it is for you to take or not take, and if you don’t take it, they will make you. But Jacob Wainwright wants to make us believe that this God has all the power but cannot stop the floods from killing or animals from attacking." Wonderlijk.

Schijnheilige zeloot
Jacob Wainwright is heel andere koek dan Halima: een eersteklas zeloot, wiens dagboek leest als het geschrift van een prekerige, zelfingenomen Victoriaanse dominee. Al gauw begon ik me vreselijk aan hem te ergeren en wou ik dat Halima het verhaal zou voortzetten. Totdat ik me realiseerde dat ik verkeerd bezig was en dat ik de onsympathieke Jacob net zo aan moest pakken als de onsympathieke Mizoguchik in Het gouden paviljoen: niet lezen en oordelen, maar alleen maar luisteren met een open hart en niks vinden.

En ineens hoorde ik toen het kleine jongetje dat door zijn oom in slavernij was verkocht, dat nooit zijn moeder en zusje meer had gezien, dat doodsangsten had uitgestaan toen het Arabische slavenschip werd geënterd door de Engelsen, die hem toen tot zijn opluchting bevrijdden, hem naar India brachten, hem een uitstekende opleiding gaven én hem bekeerden tot het Christendom. Het christelijke geloof wordt vervolgens datgene waar hij zich met fanatisme en de moed der wanhoop voor de rest van zijn leven aan vast zal klampen. Het is dat wat hem troost schenkt en in de plaats komt van de familie die hij voorgoed verloren heeft. Jacob blijft een irritante, hypocriete kwezel, maar er is ook iets aangrijpends aan hem. Hij is ook degene die scherp ziet dat zijn idool Livingstone zijn anti-slvernij principes opzij zet, zodra hij de slavenhandelaren nodig heeft voor zijn eigen doeleinden.

De prijs
Dit is in meerdere opzichten een verhaal van de andere kant. Het is niet een reis de binnenlanden in, zoals de ontdekkingsreizigers die maakten, maar juist van de binnenlanden naar de kust. De gevaren zijn net zo groot, maar deels van een andere orde, want deze zwarte mensen moeten heel erg op hun hoede zijn dat ze niet in de armen van de slavenhandelaren lopen, die hen zo weer in de boeien zullen slaan. Met de bewijzen daarvan, botten en aan bomen vastgeketende lijken, worden ze onderweg maar al te vaak geconfronteerd. Ze slagen uiteindelijk in hun doel en leveren het lichaam en de papieren van Livingstone veilig af aan de Engelsen. Maar tegen wat voor prijs? Want mede dankzij Livingstones documenten konden de Europese mogendheden even later het continent koloniseren en uitbuiten.

What if we had known then that our final act of loyalty to him would sow the seeds of our children’s betrayal, their fate and their children’s children’s also; that the Lualaba of his drawings was the mouth of the great Congo of our downfall, the navigable river down which would come the white man, Winchester rifle aloft and Maxim gun charged?

Naar het licht
Toch eindigt het boek in het licht. Halima heeft haar huis op Zanzibar en haar vrijheid. Ze verkoopt eten op de markt en is gelukkig. Maar vreemd genoeg knaagt er iets. "...even though I will not go traipsing and gallivanting round in search of the beginnings of rivers, I know a little now of what they meant, the men, when they spoke around the fire. I understand now what it means when the urge to travel bites you like a mosquito that gives you a fever that means your feet are never still and your mind is always wandering."

PS Aarzel niet om je eigen commentaar toe te voegen. Ik stel het zeer op prijs als mensen de moeite nemen om reacties of aanvullingen te plaatsen. Heb je dit boek besproken op je eigen blog? Dan zou het fijn zijn als je een link bij de reacties plaatst.