Lang leve het kapitalisme. Of niet?

J.G. Farrell,
The Singapore Grip (Ierland 1978)
Roman, 568 pp.)
Niet in het Nederlands vertaald

Ik vind Farrell een briljant schrijver, maar zijn ironie en satire zijn niet voor iedereen. Dat bleek wel uit de reacties op de tv-serie die naar dit boek is gemaakt. De zwartkomische toon uit de roman is opvallend goed getroffen, ontdekte ik toen ik die even later las, en de Farrell-fans waren er net zo enthousiast over als ik. Maar de rest van de kijkers had er duidelijk niks van begrepen en nam alles veel te letterlijk. Klagen over onsympathieke personages als die nadrukkelijk zo zijn bedoeld, namelijk om een op een satirische manier een boodschap over te brengen, slaat helaas de plank volledig mis. 

Een mooie test is het onderstaande citaat over het ontstaan van Singapore als een handelspost in de jungle en de meteen daaropvolgende explosie van commerciële activiteit. Neem het eens goed door.

Down there in the city, taking the place of the rats and the centipedes which had once made it their home, seething, devouring, copulating, businesses rose and fell, sank their teeth into each other, swallowed, broke away, gulped down other firms, or mounted each other to procreate smaller companies, just as they do elsewhere in other great capitalist cities.

Lees je hier een metaforische maar neutrale of zelfs positieve beschrijving in (er wordt immers gesproken over 'great capitalist cities')? Of zie je de passage als zwaar ironisch en daarmee kritisch op een wijze die verpakt is in beeldspraak, maar voor de goede verstaander onmiskenbaar is? Ik ben wel benieuwd wat anderen hier van maken. Ironie is iets waar je oog voor moet hebben en is daarom iets dat veel lezers en kijkers gemakkelijk ontgaat, maar je kunt het wel degelijk aanleren door zorgvuldig lezen. En dan biedt dit boek ontzettend veel plezier.

Sexy
Als het verhaal opent, heeft de Tweede Wereldoorlog Singapore nog niet bereikt. Walter Blackett maakt zich op om het jubileum van zijn handelshuis in rubber te vieren op een wijze die passend is voor dit prachtige, grootse bedrijf dat de stad zoveel welvaart heeft gebracht. Maar zijn zakenpartner overlijdt voor die tijd en als na diens dood zijn volwassen zoon overkomt uit Europa blijkt die er hele rare ideeën op na te houden. De jongeman is gotsamme een idealist en een intellectueel! Walters dochter is echter uit hetzelfde zakelijke hout gesneden als Papa, is bovendien beeldschoon en sexy en zal er wel even voor zorgen dat de misleide jongeman met haar trouwt. Dan is hij meteen onschadelijk en kunnen vader en dochter samen de succesvolle koers doorzetten en nog rijker worden

Inmiddels zijn de Japanners het noorden van Maleisië binnengevallen en worden er voortdurend  brandbommen op de haven gegooid door Japanse vliegtuigen. Singapore wordt bovendien overspoeld met een enorme stroom vluchtelingen uit het noorden die hun heil komen zoeken in de relatieve veiligheid van de stad. Maar terwijl iedereen om hem heen dag en nacht bezig is branden te blussen, gewonden te verplegen en vluchtelingen op te vangen, blijft Walter vasthouden aan zijn jubileumplannen. Maar natuurlijk. Juist nu! Belangrijker dan ooit! 

Verrotte kern
The Singapore Grip is deel 3 in de zogenaamde Empire Trilogy van Farrell (kijk hier en hier voor de eerste twee delen), maar de boeken staan volledig op zichzelf en hebben alleen thematisch iets met elkaar te maken. Ze zijn de kritische visie - verpakt in een onderhoudend verhaal - op de al vroeg inzettende aftakeling van het Britse Imperium, en op de verrotheid die altijd verscholen heeft gezeten in de kern van dat Imperium. In geen van de romans wordt zo duidelijk als in deze dat die kern berust op pure hebzucht en dat schermen met morele waarden en the white man's burden niets anders dan hypocriete kretologie is.

Instinctief goed doen
The Singapore Grip is ook een geschiedenisles over kolonialisme en economie, met beide kanten ('de Britten hebben hier enorme welvaart gebracht' versus 'de Britten hebben de bevolking alleen maar uitgeperst') slim verpakt in verhitte discussies, waarbij trouwens meer oog voor nuance is dan je in een satirische roman als deze zou verwachten. Het geschiedenislesje is nog steeds actueel als het gaat om arbeidsmigratie en multiculturele samenlevingen, dus alleen daarom al de moeite waard. Maar het boek is ook in andere opzichten tijdloos. Het laat zonder enig gepreek prachtig zien hoe er ook altijd mensen zijn die simpelweg goed zijn en instinctief anderen helpen, juist in oorlogsomstandigheden. De vrijwillige brandweer van de Ierse Majoor, die ooit op de een of andere vage manier in Singapore is blijven hangen, is in het begin lichtelijk lachwekkend, maar wordt dan al gauw een indrukwekkende organisatie van gewone mensen die, als je het goed beschouwt, de hele tijd heldendaden verrichten.

Ik eindig min of meer zoals ik begon: dit is een geweldig boek, waar de meeste mensen waarschijnlijk niks aan zullen vinden. J.G. Farrell wordt inmiddels als een klassieke auteur gezien, maar het grote publiek heeft nog nooit van hem gehoord en dat zal waarschijnlijk ook zo blijven. Het is niet anders.

PS Aarzel niet om je eigen commentaar toe te voegen. Ik stel het zeer op prijs als mensen de moeite nemen om reacties of aanvullingen te plaatsen. Heb je dit boek besproken op je eigen blog? Dan zou het fijn zijn als je een link bij de reacties plaatst.