De adolescentie van een welgestelde jongeling circa 1890

Marcel Proust, In Search of Lost Time 2: Within a Budding Grove (Frankrijk 1919)
Roman, 730 pp.
Nederlandse titel: In de schaduw van meisjes in bloei


Als ik andere mensen vertel dat ik elke dag een klein stukje Proust lees en dan verder ga met een ander boek, wordt me steeds gevraagd of het niet moeilijk is om zo het verhaal bij te houden. Nee mensen, dat is geen probleem, want er is amper een verhaal. Onze jonge held wordt steeds een beetje ouder, bezoekt nieuwe plaatsen en ontmoet nieuwe mensen, leert steeds een beetje meer over zichzelf en het leven - en dat is het dan. Geen plot om van te spreken, anders dan de emotionele en intellectuele ontwikkeling van een jongeling uit de gegoede kringen.

In dit deel heeft de ik-figuur heeft inmiddels de puberteit bereikt en maakt hij de lezer deelgenoot van zijn twee eerste liefdes: die voor Gilberte in Parijs en die voor Albertine in een sjieke badplaats in Normandië. Gilberte is de dochter van Swann. Jaren eerder in deel 1 heeft de ik-figuur het meisje heel even gezien in de tuin van haar landhuis bij Combray en vanaf dat moment is hij dwaas-verliefd. Of liever, hij is vooral verliefd op het idee van verliefd zijn, net zoals hij later aan zee verliefd wordt op een heel stel giebelende sportieve meisjes tegelijk die hij aanvankelijk amper uit elkaar kan houden.

Soms wordt Proust wel schijnheiligheid verweten, omdat hij homoseksueel was en zijn hoofdpersoon maar voortdurend laat smachten naar leuke deernes en mooie dames. En inderdaad heet de held van deze romancyclus ook Marcel, heeft hij schrijversaspiraties, doet en denkt hij dingen die Proust deed en dacht, maar het zou verkeerd zijn om dit boek als een autobiografie te zien. Het is fictie en daarin is een auteur vrij om zijn ik-figuur te laten zijn wie en wat hij wil om wat voor redenen dat ook. Dat Proust er moeite mee had om openlijk over homoseksualiteit te schrijven vind ik niet zo vreemd, gezien het feit dat homoseksualiteit in veel landen tot ver in de twintigste eeuw strafbaar was en collega Oscar Wilde nog niet zoveel eerder tot twee jaar dwangarbeid was veroordeeld wegens het bedrijven van de herenliefde.

Wel moet ik toegeven dat het milde antisemitisme (zoals dat destijds overigens heel gewoon was) met betrekking tot de als typisch-vulgair-Joods neergezette familie Bloch wel een beetje vreemd overkomt als je weet dat de moeder die Proust zo aanbad Joods was en dat Proust destijds in de Dreyfus-affaire zonder aarzelen partij koos voor Dreyfus. Maar zoals ik al zei, dit is fictie, en de hoofdpersoon Marcel en de schrijver Proust vallen niet samen.

En ook deel twee is weer prachtig. Zoals ik al zei, behandelt het de emotionele en intellectuele ontwikkeling van de ik-figuur van kind naar jongeman, wat ontzettend saai klinkt, maar Proust zou Proust niet zijn als hij dat niet deed vol boeiende overpeinzingen, rake beschrijvingen en originele inzichten. Er is ten eerste de verwarring en onzekerheid waaraan elke puber bloot gesteld wordt, en waarin Marcel en Gilberte het ene moment overkomen als twee kinderen, het volgende moment als twee jonge mensen, om zich vervolgens weer als kleine kinderen te gedragen. In de tweede helft van het boek geeft de aanvankelijk ziekelijke, neurotische jongeman zich tot zijn eigen verbazing over aan strandwandelingen en picknicks, zolang het maar in het gezelschap van Albertine en haar tennissende, golfende en fietsende vriendinnetjes is.

Marcel ontwikkelt zich ook intellectueel - niet zonder horten en storten. Hij gaat naar een opvoering van de legendarisch Berma (een personage dat is geïnspireerd op Sarah Bernhardt), verwacht rechtstreeks naar de hemel gevoerd te worden en vindt er tot zijn verwarring niet zoveel aan. Bij Swann krijgt hij de kans zijn favoriete schrijver Bergotte te ontmoeten en verwacht hij een oude man met baard waar de wijsheid van af straalt, om vervolgens geconfronteerd te worden met een nog jong, lomp, gezet, bijziend mannetje met een raar rond neusje en een sikje. Hier leert Marcel in ieder geval dat dingen niet altijd zijn wat ze lijken, want Bergotte blijkt wel degelijk een grote geest te hebben. Net zoals later, aan zee, de schilder Elstir hem leert om het mooie en het bijzondere te zien in het alledaagse.

Maar bovenal leert Marcel met een schok dat,

I was not situated somewhere outside Time, but was subject to its laws, just like those characters in novels who, for that reason, used to plunge me into such gloom when I read of their lives, down at Combray, in the fastness of my hooded wicker chair. [...] In saying of me, "He's nog longer a child," "His tastes won't change now," and so forth, my father had suddenly made me conscious of myself in Time, and caused me the same kind of depression as if I had been, not yet the enfeebled old pensioner, but one of those heroes of whom the author, in a tone of indifference which is particularly galling, says to us at the end of the book: "He very seldom comes up from the country now. He has finally decided to end his days there." (p. 74-5)

Marcel ontdekt zijn eigen sterfelijkheid en zijn jeugd is over. Gelukkig vindt hij in deel 3 weer nieuwe interesses, inclusief een dame om te aanbidden.

Besprekingen van de overige delen:
1. Swann's Way
3. The Guermantes Way
4. Sodom and Gomorrah
5. The Captive
6. The Fugitive 
7. Time Regained
En een uitgebreid bericht met achtergrondinformatie: Proustiana