De bloemetjes en de bijtjes en minder onschuldig tijdverdrijf

Marcel Proust, In Search of Lost Time 4: Sodom and Gomorrah (Frankrijk 1922)
Roman, 724 pp.
Nederlandse titel: Sodom en Gomorra


Sodom en Gomorrah? Zedeloosheid en verderf in de gecultiveerde, aristocratische wereld van Marcel Proust? Jawel! Dit deel van A la recherche du temps perdu begint letterlijk met de bijtjes en de bloemetjes om vervolgens naadloos over te gaan in een uitgesproken vleselijke ontmoeting. Onze jonge romanheld heeft zich verdekt opgesteld aan de binnenplaats van het enorme Parijse herenhuis van de Guermantes, waar ook hij en zijn ouders een luxe apartement bewonen. Tot zijn plezier ziet hij hoe de uiterst zeldzame orchidee daar eindelijk gevonden lijkt door een even zeldzame bij, als hij afgeleid wordt door M. de Charlus, de onbeschofte en tegelijkertijd hoogst gecultiveerde broer van de Duc de Guermantes. M. de Charlus, die niet weet dat hij gadegeslagen wordt, wisselt een blik van verstandhouding met Jupien, de kleermaker die een winkeltje heeft op de binnenplaats, en ineens beseft Marcel wat de moderne lezer allang vermoedde: M. de Charlus is de herenliefde toegedaan. Marcel verandert van een observant in een voyeur als hij in het geheim naar een vertrek gaat naast dat waar de beide heren zich terugtrekken en ziet precies wat er daar gebeurt.

M. de Charlus had distracted me from looking to see whether the bumble-bee was bringing to the orchid the pollen it had so long been waiting to receive, and had no chance of receiving save by an accident so unlikely that one might call it a sort of miracle. But it was a miracle also that I had just witnessed, almost of the same order and no less marvellous. As soon as I had considered the encounter from this point of view, everything about it seemed to me instinct with beauty. (p. 38)

Dit hele deel is vervolgens als een rode draad  doortrokken van de heren- en de damesliefde (het woord homoseksualiteit wordt nooit gebezigd, dus om in de sfeer te blijven doe ik dat ook niet). Marcel (of eerder Proust, want Marcel blijft onmiskenbaar hetero) wijdt op zijn eigen boeiende wijze een uitgebreide mijmering aan mannen die zich tot mannen voelen aangetrokken en het is duidelijk hoeveel sympathie hij voor deze groep voelt. Maar hoe anders ligt dat bij de dames van de Sapphische overtuiging. Als Marcel begint te vermoeden dat Albertine, het sportieve meisje uit Balbec waarmee een affaire is begonnen, wel eens óók (en vooral) op vrouwen zou kunnen vallen, kennen zijn afschuw en zijn jaloezie geen grenzen.

Maar natuurlijk is het boek ook weer veel meer. Thema's uit eerdere delen worden verder uitgewerkt. Plaatsen en personen komen terug. Marcel bezoekt nu niet alleen de Duchesse de Guermantes, maar ook  haar schoonzuster de Princesse de Guermantes. Balbec wordt voor de tweede keer aangedaan. De salon van de omhooggevallen M. en Mme Verdurin uit deel 1 maakt een comeback. Albertine wordt de maïtresse van Marcel.

Frappant is hoe Marcel pas als hij terug komt in Balbec overmand wordt door verdriet om de dood van zijn grootmoeder die al veel eerder, in deel 3 van deze serie, plaats vond en waar hij toen geen moment bij stil stond, omdat hij het te druk had met zijn sociale leven. Aanvankelijk is hij opgetogen om na al die jaren weer in Balbec te zijn en het contrast te ondergaan met zijn allereerste aankomst, toen alles en iedereen hem onbekend was en hij zich doodongelukkig voelde. En dan ineens wordt hij zich ook bewust van dat andere contrast met die eerste keer: de grootmoeder die toen zo oneindig lief voor hem zorgde, is niet meer. Met een klap slaat de rouw en daarmee het schuldgevoel toe, in een complexe, typisch Proustiaanse passage:

[...] never again would I be able to erase that tightening of her face, that anguish of her heart, or rather of mine;  for as the dead exist only in us, it is ourselves that we strike without respite in recalling the blows that we have dealt them. I clung to this pain, cruel as it was, with all my strength, for I realised that it was the effect of the memory I had of my grandmother, the proof that this memory was indeed present within me. I felt that I did not really remember her except through pain, and I longed for the nails that riveted her to my concsiousness to be driven yet deeper. [...] I did not know for certain whether one day I would draw a little truth from this painful and for the moment incomprehensible impression, but I knew that if I ever could extract that little truth, it would only be from this impression and from none other, an impression at once so particular and so spontaneous, which had neither been traced by my intelligence nor defeflected or attenuated by my pusillanimity, but which death itself, the sudden revelation of death, striking like a thunderbolt, had curved within me, along a supernatural and inhuman graph, in a double and mysterious furrow. (p. 215)

Het is een passage die je aandachtig en meerdere keren moet lezen en ik weet nog steeds niet zeker of ik alles ervan begrijp, maar wat ik denk wat de schrijver hier onder meer probeert te zeggen is dat hij, door zo volkomen onverhoeds bij de keel gegrepen te zijn door het gemis van een geliefd familielid, beter kan doordringen tot de betekenis daarvan dan door erover na te denken en te peinzen, en dat hij daarom deze plotselinge pijn moet koesteren. Een bijzondere en memorabele passage, zoals er zoveel zijn in Proust.

Ik wil afronden op een wat lichtere noot, met M. de Charlus, met wie dit deel begon en die er zo'n grote rol in speelt. M. de Charlus is een regelmatige bezoeker van de Verdurins geworden, omdat hij zich daar gerust met zijn knappe jonge "neefje" Morel kan vertonen, zonder dat zijn eigen sociale kringen dat gewaar worden. De Verdurin-getrouwen, die altijd gezamenlijk met het boemeltje van Balbec naar de Verdurin-villa reizen, vinden M. de Charlus een rare snuiter, maar:

[...] if M. de Charles did not appear, they were almost disappointed to be travelling only with people who were just like everybody else, and not to have with them this painted, paunchy, tightly buttoned personage, reminiscent of a box of exotic and dubious origin exhaling a curious odour of fruits the mere thought of tasting which would turn the stomach. (p. 599)

Mon dieu!

De allerlaatste zin van Sodom and Gomorrah is een regelrechte paniekkreet. Net als Marcel heeft besloten te breken met Albertine, vertelt ze hem nietsvermoedend iets over haar jeugd waardoor het zweet hem uitbreekt en dat hem in vertwijfeling doet uitroepen: "I absolutely must marry Albertine." Over cliffhangers gesproken.

Besprekingen van de overige delen:
1. Swann's Way
2. In a Budding Grove
3. The Guermantes Way
5. The Captive
6. The Fugitive
7. Time Regained
En een uitgebreid bericht met achtergrondinformatie: Proustiana