Afscheid van Proust

Marcel Proust, In Search of Lost Time 6: Time Regained (Frankrijk 1927)
Roman, 532 pp. (+ 210 pp. met A Guide to Proust)
Nederlandse titel: De tijd hervonden


Eigenlijk bestaat dit laatste deel uit twee delen: eerst een stuk dat voornamelijk tijdens de Eerste Wereldoorlog speelt en daarna een stuk dat heel anders van aard is en waarin de verteller een openbaring met grote gevolgen heeft en toewerkt naar een schitterend einde: de tijd hervonden.

Het onderdeel dat tijdens de oorlog speelt, laat ook weer die eigenaardige Proustiaanse mengeling van lyrische schoonheid en lage lusten zien. In één scène verwondert Marcel zich over het schitterende schouwspel van een zonsondergang boven het wegens luchtaanvallen verduisterde Parijs, een eind verderop is er daadwerkelijk luchtalarm en belandt Marcel per ongeluk in een bordeel waar heren met andere heren hun sadomasochistische neigingen uitleven. Deze helse tent blijkt te zijn opgezet door een oude vriend van Marcel en wordt gerund door een andere bekende. De scène is een wrange en perverse spiegeling van de oorlog die op datzelfde moment niet eens zover van Parijs al jaren dag in dag uit aan de gang is en heeft een wat verveemdend effect.

Ook Marcels ontwikkeling als schrijver komt in dit deel nadrukkelijker dan in de voorgaande aan de orde. Na het lezen van een pas gepubliceerde aflevering uit het dagboek van de gebroeders Goncourt, vol minutieuze en enthousiaste beschrijvingen, (een weergaloze pastiche van de hand van Proust zelf) komt Marcel tot de conclusie dat hij geen enkel talent heeft voor dat type observatie.

My eyes were blind to the sort of necklace an old woman might be wearing, and the things I might be told about her pearls never entered my ears. All the same, I had known these people in daily life, I had dined with them often, they were simply the Verdurins and the Duc de Guermantes and the Cottards, and each one of them I had found just as commonplace as my grandmother had found that Basin of whom she had no suspicion that he was the darling nephew, the enchanting young hero, of Mme de Beausergent, each one of them had seemed to me insipid.  (p. 38-9)

Maar Marcel komt tot de conclusie dat hij andere dingen juist wél ziet (een indirecte sneer naar het getrut over juwelen en serviesgoed van de gebroeders Goncourt):

[...] the apparent, copiable charm of things and people escaped me, because I had not the ability to stop short there - I was like a surgeon who beneath the smooth surface of a woman's belly sees the internal disease which is devouring it. If I went to a dinner-party I did not see the guests: when I thought I was looking at them, I was in fact examining them with X-rays. (p. 40)

Toch wordt het aanvankelijk maar niks met Marcel en de schrijverij. Hij verblijft geruime tijd in een sanatorium vanwege zijn verslechterende gezondheid en keert verscheidene jaren na de oorlog pas weer terug naar Parijs, waar hij depressief en gedemotiveerd op weg gaat naar zijn eerste uitje in lange tijd: een soirée bij de Prince de Guermantes. En dan gebeurt het: een madeleinemoment! en nog een madeleinemoment! en nog één! De passages hier zijn cruciaal voor het gehele boek: Marcel ontdekt plotseling hoe en waarom hij moet schrijven. Hij moet bruggen leggen tussen uiteenlopende herinneringen en gevoelens, door middel van associaties en niet-voor-de-hand-liggende verbanden, en op die manier de achterliggende waarheid blootleggen (sorry voor de knullige en simplistische samenvatting - lees vooral de fantastische beschouwingen van Proust zelf, want ze zijn de sleutel tot zijn werk).

Eigenlijk wil Marcel nu meteen naar huis om eindelijk aan zijn voorgenomen magnum opus te beginnen, maar hij heeft nog een feestje bij te wonen. En ook hier krijgen we weer een verrassing. De schok van het effect van de Tijd, van de plotseling alom aanwezige ouderdom, doet Marcel aanvankelijk geloven dat hij in een  soort Fellinifilm-avant-la-lettre is beland, zo grotesk komen de figuren die hij na zoveel jaren weerziet hem voor. Het vervreemdende effect is hier zo mogelijk nog sterker dan in de eerdere bordeelscéne. Bovendien is de wereld na de oorlog een hele andere geworden: personen die tot de highest society behoorden zijn in de obscuriteit teruggevallen, anderen zijn onverwacht tot de beste kringen doorgestoten: het verstrijken van de Tijd als vernietigende en tegelijkertijd vernieuwende kracht.

In dit laatste deel zet Proust uitgebreid uiteen wat hij als de taak van een kunstenaar ziet, en dan met name als zijn eigen taak.

I thought more modestly of my book and it would be inaccurate even to say that I thought of those who would read it as "my" reader. For it seemed to me that they would not be "my' readers but the readers of their own selves, my book being merely a sort of magnifying glass like those which the optician at Combray used to offer his customers - it would be my book, but with its help I would furnish them with the means of reading what lay inside themselves. (p. 508)

Maar net nu de schrijver de Tijd heeft hervonden, moet hij een wedloop met diezelfde Tijd aangaan. Hij is er zich van bewust (en hier spreekt eerder Proust dan Marcel) dat zijn leven elk moment afgelopen kan zijn, zonder dat hij zijn boek voltooid heeft. Inderdaad overleed Proust tragisch genoeg op vijftigjarige leeftijd in 1922, vijf jaar voordat dit laatste deel werd gepubliceerd en was hij nog tot op het laatste moment bezig met herzien en herschrijven, maar het werk dat hij ons heeft nagelaten is gelukkig zo briljant en zo rijk en zo uitzonderlijk dat je de inconsistenties in de laatste delen graag voor lief neemt.

Wat een boek. Ik heb er bijna een half jaar over gedaan om al die duizenden bladzijden te lezen, maar het is een onderdompeling geweest die nergens anders mee te vergelijken is en die ik over een jaar of tien zeker ga herhalen.

Besprekingen van de overige delen:
1. Swann's Way
2. In a Budding Grove
3. The Guermantes Way
4. Sodom and Gomorrah
5. The Captive
6. The Fugitive
En een uitgebreid bericht met achtergrondinformatie: Proustiana