The Guermantes Way (Frankrijk 1921-22)
Roman, 819 pp.
Nederlandse titel: De kant van Guermantes
Onze romanheld Marcel is alweer verliefd. Deze keer niet op een verwend speelkameraadje of op een sportieve jonge meid, maar op de veel oudere en getrouwde hertogin van Guermantes, die een onbeduidend burgermannetje als hij uiteraard niet eens ziet staan. En weer is Marcel vooral verliefd op een idee. De naam Guermantes: dat zijn visioenen van de illustere middeleeuwse voorouders van de hertogin, van gebrandschilderde ramen, van ridderlijke poëzie. En op zich ziet Marcel ook wel dat de hertog een beetje een arrogante bruut is, maar zijn echtgenote .... Aah, dat is het toppunt van verfijning, van elegantie, van intelligentie; iemand die zich in de hoogste kringen beweegt, waar Marcel op het eerste gezicht geen toegang tot heeft.
Dit deel van de romancyclus draait om Marcels pogingen om toch door te dringen tot de salon van de illustere Mme de Guermantes. Daarvoor bewandelt hij een aantal zijpaden in het gezelschap van Robert de Saint-Loup, een neef van de hertogin, waar hij in deel 2 in Balbec mee bevriend is geraakt, omdat diens andere tante, Mme de Villeparisis, een oude vriendin van Marcels grootmoeder is. Via deze Robert, een legerofficier, belandt Marcel in een garnizoensstadje, leert hij de maîtresse van Robert kennen, die hij (en wij) al eens heeft ontmoet toen ze nog in een bordeel werkte en krijgen we een kijkje achter de schermen van het theater. Maar het grootste deel van het boek wordt in beslag genomen door een minutieuze beschrijving van een informele receptie bij Mme de Villeparisis en vervolgens (de apotheose) van een diner bij Mme Guermantes in het gezelschap van de highest society van Parijs.
Dit boek is daarom vooral een ontleding, eerst nog schijnbaar neutraal, maar gaandeweg steeds genadelozer, van de aristocratische kringen die Marcels romantische verbeelding tot nu toe altijd zo op hol deden slaan. Wat mij in eerste instantie vooral verbaasde was de enorme hoeveelheid baronnen, markiezen, hertogen en prinsen die het boek bevolken, alsmede de rigide hiërarchie en de minutieuze aandacht die aan standsverschillen wordt besteed. Alsof er nooit een Franse Revolutie en een guillotine zijn geweest.
Wat verder opvalt is hoe op het moment dat dit boek speelt (het einde van de negentiende eeuw) de gemoederen heftig verhit werden door de Dreyfus-affaire , waarbij (zo bleek later) een Joodse officier valselijk werd veroordeeld wegens spionage voor Duitsland. Émile Zola was de bekendste en meest publieke verdediger van Dreyfus, maar ook Proust was een "Dreyfusard". Maar het leger, de kerk en de aristocratie waren felle anti-Dreyfusards en uiteraard geldt dat ook voor de kringen van Mme de Guermantes, als Marcel daar tot zijn verrassing wordt uitgenodigd. Niet dat men daar anti-Dreyfusard is omdat men zich in de zaak verdiept heeft en tot de conclusie gekomen is dat Dreyfus schuldig is; men is het enkel en alleen uit klasseloyaliteit: men sluit de gelederen, uitgesproken antisemitisme is de rigueur en de mérites van de zaak zelf doen er niet eens zo toe. Marcels vriend Robert de Saint-Loup is de uitzondering, maar die wordt (in tegenstelling tot wat later met Swann zal gebeuren) niet uitgestoten, want hij wordt gezien als een op en top aristocraat die nu nog jong en onbezonnen is en dus later wel weer tot inkeer zal komen.
In de salon van Mme de GuermantesMarcel wordt al gauw (d.w.z. na enkele honderden bladzijden) bekropen door twijfel over het gezelschap en hij vreest dat hij misschien een illusie heeft nagejaagd; dat de aristocratie een kliek is die vooral uit perfecte manieren bestaat en niet veel meer. Proust is hier briljant in het weergeven van de conversaties. Daar lees je dit boek voor. Hier is een mooi staaltje.
"You can't imagine anything more ridiculous," went on Mme de Guermantes to M. d'Argencourt.En hier is hoe Proust (niet romanheld Marcel, die nog steeds half verblind en onder de indruk is) op sarcastische wijze zijn versie van de gedragsregels van de allerrijkste adel jegens 'minderen' weergeeft:
"In fact, it was drolatic," put in M. de Guermantes, whose odd vocabulary enabled society people to declare that he was no fool and literary people, at the same time, to regard him as a complete imbecile. (p. 305)
"... it is unnecessary to point out that you are better born than other people or that your investments are all gilt-edged, since everybody knows these facts already. Be helpful to the needy. Give to all those whom the bounty of heaven has been graciously pleased to put beneath you as much as you can give them without forfeiting your rank, that is to say help in the form of money, even caring for the sick, but of course never any invitations to your soirées, which would do them no possible good and, by diminishing your prestige, would detract from the efficacy of your benevolent activities." (p. 586)En tegen het eind van zijn eerste diner in de hoogste kringen vraagt Marcel zich voor het eerst heel voorzichtig af:
Was it really for the sake of dinners such as this that all these people dressed themselves up and refused to allow middle-class women to penetrate into their so exclusive drawing-rooms - for dinners such as this, identical, had I been absent? (p. 745)Waren de eerste twee delen nogal psychologisch en introspectief van aard, dit deel is eerder sociologisch. Marcel is minder met zichzelf en zijn psyche (en die van Swann) bezig, maar ontdekt nu vooral de wereld om hem heen. En in tegenstelling tot de wereld van de kunsten (de boeken van Bergotte, de muziek van Vinteuil, de schilderijen van Elstir) lijkt die van de aristocratie op het eerste gezicht een tikje teleurstellend. Zou het kunnen dat de wereld van de geest en de verbeelding veel meer rijkdom te bieden hebben dan die van de high society? Het verhaal gaat vrijwel zonder onderbreking verder in het volgende deel, getiteld Sodom and Gomorrah (!), waar Marcel een verrassende en schokkende ontdekking doet over M. de Charlus, de broer van M. de Guermantes.
Besprekingen van de overige delen:
1. Swann's Way
2. In a Budding Grove
4. Sodom and Gomorrah
5. The Captive
6. The Fugitive
7. Time Regained
En een uitgebreid bericht met achtergrondinformatie: Proustiana
