Proustiana

Nu ik alle delen van À la recherche du temps perdu uit heb, snap ik waarom sommige mensen er een Proust-obsessie op na houden. De roman is een schatkist, een ware grot van Alladin vol met ellenlange wonderschone zinnen, fascinerende overpeinzingen en beschouwingen over kunst en natuur, inzichten in de ziel, scherpe  observaties van de high society uit de bel époque en - last but not least - opvallende portretten van seksuele obsessie. In dit bericht probeer ik een piepklein tipje van de sluier op te lichten van de wereld die achter deze roman schuil gaat. En dat 'piepklein is geen valse bescheidenheid, want er zijn en er worden stapels en stapels en stapels over Proust gepubliceerd.

Proust en de kunst
Zowel literatuur als beeldende kunst als klassieke muziek spelen een hele belangrijke rol in de boeken, op meerdere fronten. Ten eerste noemt Proust terloops of minder terloops een stuk of 200 schilderijen in zijn boek, welke allemaal werden verzameld door kunstenaar Eric Karpeles in een boek dat elke Proustliefhebber volgens mij in huis zou moeten hebben. Mijn bespreking ervan is hier te vinden.

Daarnaast worden kunstenaars opgevoerd als personages in het boek. Zo ontmoeten we het idool van de adolescente Marcel, de schrijver Bergotte, die vooral gebaseerd was op schrijver Anatole France, die ik alleen van naam ken. In het tweede deel raakt Marcel in de ban van de schilder Elstir, die hem leert schoonheid te zien van het alledaagse en met een andere blik te kijken naar de wereld om hem heen. Zoals ik eerder schreef, is de naam Elstir een gedeeltelijk anagram van de namen van de schilders Helleu en Whistler; en in de persoonlijkheid en de preoccupaties van Elstir zelf zijn volgens Eric Karpeles de Amerikaanse kunstenaar Alexander Harrison, en de veel bekendere schilders Moreau, Degas, Turner, Renoir en Monet te herkennen.

Muziek speelt ook een cruciale rol: een passage uit een sonate van de (fictieve) componist Vinteuil is een soort herkenningsmelodie voor Swanns liefde voor Odette. Op deze pagina wordt een reconstructie gegeven van de muziek waardoor Proust geïnspireerd werd en hier is een filmpje met de muziek die de componist Jorge Arriagada componeerde om als Vinteuils sonate te worden gespeeld in een verfilming van het boek (met dank aan Koen).

Tenslotte is Marcel gefascineerd door de grande actrice Berma, die vooral gebaseerd was op de legendarische Sarah Bernhardt. De foto hiernaast is van La Bernhardt in haar rol in Phèdre, het toneelstuk van Racine, waarin de jonge Marcel Berma ziet, een voorstelling waarnaar hij halsreikend heeft uitgekeken en waar hij vervolgens niet weet wat hij ervan moet denken.

Proust en de liefde
Ik-persoon Marcel heeft een zeer levendige en altijd aanwezige interesse voor les femmes. Proust zelf daarentegen was homoseksueel en had geruime tijd een affaire met de Venezolaanse componist Reynaldo Hahn (foto).In de eerste drie delen is weinig van de homoseksualiteit van de auteur te merken, maar in deel 3 (Sodom en Gomorra) barst hij ineens los en daarna is het boek er helemaal vol van. Zijn Marcels vrouwelijke geliefdes eigenlijk mannen in vrouwenkleren, als het ware? Of had Proust ook wel affaires met vrouwen gehad? Volgens hemzelf (zoals hij aan André Gide vertelde) niet. En er zit waarschijnlijk meer Proust in het personage van M. de Charlus, met zijn voorliefde voor arbeidersjongens, dan we zouden denken. Wel is duidelijk dat zowel het personage Marcel als de schrijver Proust uiteindelijk tot de conclusie komen dat ze van de liefde niet gelukkig worden - dat de avontuurtjes vooral noodzakelijk zijn om een behoefte te bevredigen, zoals het lichaam van een junk om een shotje schreeuwt, waarvan hij een paar momenten geluk ondervindt en vervolgens weer op zoek moet naar de volgende fix - maar dat de echte bevrediging uit het zich wijden aan de literatuur komt. Voor mensen met het talent van een Proust, tenminste.
Met dank aan Monique voor het toezenden van de informatieve artikelen uit De Leeswolf.

Inspiratie voor de personages
Laatst ontdekte ik een Italiaanse website die helemaal aan Proust is gewijd en die vooral interessant is omdat er foto's en biografietjes op staan van de mensen op wie Proust zijn personages baseerde. Meestal waren meerdere bekenden van Proust de inspiratie voor een romanfiguur, maar ik werd vooral getroffen door de foto hiernaast van Laure de Sade, Comtesse Adhéaume de Chevigné. Zij lijkt frappant veel op het mentale portret dat ik had gemaakt van Oriane: een blond spoelinkje en warempel, daar is de Duchesse de Guermantes.

Edities
Er zijn talloze edities in het Frans, van mooi gebonden tot voordelige paperbacks. In Nederland heeft De Bezige Bij het boek uitgegeven in de de vertaling van Thérèse Cornips, die zij momenteel grondig aan het herzien is. Deel 1 van de herziene uitgave is inmiddels verschenen en goed ontvangen, hoewel behoorlijk prijzig. Zelf las ik een Engelse vertaling. In het Engels kun je kiezen uit de recente Penguinuitgave en uit de veel oudere, maar grondig herziene uitgave van The Modern Library. De Penguins zijn per deel door een andere vertaler vertaald. Deel 1 door Lydia Davies schijnt uitstekend te zijn, de volgende delen een stuk minder. De kenners geven daarom nog steeds de voorkeur aan de vertaling van Scott Moncrieff, die mij inderdaad uitstekend is bevallen. Mooi aan de paperbackuitgave van The Modern Library is ten eerste dat de de delen slechts 10 à 11 euro per stuk kosten (bij de Book Depository, inclusief verzendkosten), ten tweede dat elk deel een korte samenvattig aan het eind geeft en ten derde dat het laatste deel een honderden pagina's tellende Guide to Proust bevat, met daarin alfabetische compendia van romanpersonages, overige personen, plaatsen

Delen en besprekingen 
De zeven delen vormen samen één doorlopend en afgerond geheel en kunnen niet afzonderlijk gelezen worden. Wel kun je natuurlijk op elk moment stoppen en besluiten om niet verder te gaan - maar wie zou dat nu willen?
Als je op de Engelse titel klikt, kom je op mijn bespreking van het betreffende deel.

• Du côté de chez Swann, 1913 (Nl: De kant van Swann, GB/VS: Swann's Way, 606 pp.).
• A l'ombre des jeunes filles en fleur, 1918 (Nl: In de schaduw van de bloeiende meisjes, GB/VS: In a Budding Grove, 730 pp.)
• Le côté de Guermantes, 1920-21 (Nl: De kant van Guermantes, GB/VS: The Guermantes Way, 819 pp.)
• Sodom et Gomorrhe, 1922 (Nl: Sodom en Gomorra, GB/VS: Sodom and Gomorrah, 724 pp.)
• La prisonièrre, 1923 (Nl: De gevangene, GB/VS: The Captive, 559 pp.)
• La fugitive, 1925 (Nl: De voortvluchtige, GB: The Fugitive, 374 pp.)
• Le temps retrouvé, 1927 (Nl: De tijd hervonden, GB/VS: Time Regained, 532 pp.)

Meer over Proust
Een heel klein greepje uit websites en achtergrondliteratuur die ik hierboven nog niet genoemd heb. Aanvullingen zijn natuurlijk welkom.

• Begin eens met How Proust Can Change Your Life, van Brits filosoof Alain de Botton: een luchtige introductie tot Proust, met meer substantie en diepgang dan je op het eerste gezicht denkt. Hier door mij besproken. 
• Niet gelezen, maar wel overal warm aanbevolen: de mémoires van Prousts huishoudster Céleste Albaret, Monsieur Proust. In het Nederlands uitgebracht onder de titel Mijnheer Proust (alleen nog tweedehands verkrijgbaar), in het Engels verschenen in de onvolprezen NYRB-serie.
• Eveneens warm aanbevolen door anderen: Proust in Love van William C. Carter, dat zich concentreert op het liefdesleven van de auteur. Gezien Prousts grote aandacht voor seksuele obsessie niet zo'n gekke keus. In het Nederlands: Proust verliefd, De Bezige Bij, ISBN 9789023427605)
• Lijkt ook interessant en vorig jaar uitgebracht uit in het Nederlands: Het Parijs van Marcel Proust hervonden door romancier en essayist Henri Raczymow, met veel foto's en schilderijen (De Bezige Bij, ISBN 9789023427629).
• Lees de Engelstalige editie samen met The Cork-Lined Room. Een blog met elke dag een stuk of 15 pagina's besproken en voorzien van uitgebreide achtergrondinformatie. Begin met de berichten uit november 2009 uit het archief. Zeer aan te bevelen.
• Van alles over Proust bij de Marcel Proust Verening Nederland.
• En puur als curiositeit: de Chinese Marcel Proust Site.

Dit bericht is al veel te lang geworden en dan heb ik het nog niet eens gehad over de Dreyfusaffaire die zo'n grote rol speelt in het boek, over de plaatsjes Combray en Balbec, en over Prousts leven heb ik maar weinig gezegd. Die laatste omissie had Proust zelf vast goedgekeurd, want hij was ervan overtuigd, dat een schrijver uitsluitend op zijn of haar werk beoordeeld dient te worden; dat de boeken autonome kunstwerken horen te zijn en dat het leven dat een schrijver heeft geleid er niet toe doet om te beslissen of hij een briljant kunstenaar dan wel een prutser was. En daar ben ik het wel mee eens. Alhoewel het leven van Proust  interessant genoeg was om er een ooit nog eens een boek over te lezen.